Είς το περί εκκλησιαστικής Ιεραρχίας

ΕΙΣ ΤΟ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ
ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'

§ 1. α'. Θεουργικῆς: Θεουργικῆς φησι τῆς ἐκ Θεοῦ ἐνεργουμένης, ἤγουν δοθείσης ἀνθρώποις, καί ὅτι θεούς ἀπεργάζεται καί ἀποτελεῖ ἡ ἐν Χριστιανοῖς ἱεραρχία.
Παραδόσεων: Ὅτι τήν ἱεραρχικήν ἐπιστήμην ἐκ παραδόσεως παρέλαβεν.

β'. Οὐκ ἐξορχήσῃ: Τουτέστιν οὐ παιγνιωδῶς καί ἀνευλαβῶς ποιήσεις πᾶσι τοῖς ἀνιέροις καταφανῆ, γέλωτος ἀφορμήν ποιούμενος τά θεῖα καί μυστικά.
γ'. Ἱεροῖς δέ μόνοις: Ὅτι οὐ δεῖ τά ἅγια τοῖς βεβήλοις ἐκφαίνειν, οὐδέ τούς μαργαρίτας τοῖςχοίροις ρίπτειν.
δ'. Ὁ θεαρχικώτατος νοῦς: Σημειωτέον κατά Νεστοριανῶν, ὅτι νοῦς καί ἐπί Θεοῦ λέγεται· ἁγιαστείας δέ, ἤτοι καθαρότητος εἰς ἁγιωσύνην.
ε'. Κατά δύναμιν: Τῶν νοερῶν αὐτῶν οὐσιῶν καί νοητῶν κατά τήν δύναμιν· οὐ γάρ κατά τήν ἑαυτοῦ δύναμιν Ἰησοῦς· ἀπειροδύναμος γάρ, ἅτε καί Θεός.

ς'. Συμπτύσσει: Ἡ ἑρμηνεία τούτων ἐστίν ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων πέμπτῳ κεφαλαίῳ.
ζ'. Πολλάς ἑτερότητας: Πολλάς ἑτερότητας οἶμαι λέγεσθαι (≡14Ε_334≡> τάς πολυειδεῖς τῶν σαρκικῶν ἐπιθυμιῶν μερίμνας, ἅς ἀπαγορεύει ὁ Κύριος· ἑνοειδῆ δέ καί θείαν ζωήν τό ζητεῖν ἐν πρώτοις τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καί τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ, ὅπερ ὁ Κύριος ἐσήμανεν, εἰπών ἐν τῇ εὐχῇ, «ἵνα ὦσιν ἕν»· τό δέ οὕτω πεποιῶσθαι τήν ψυχήν, ἕξιν ἱεράν ἀπεκάλεσεν, ἥτις καί μάλιστα τοῖς ἱερωμένοις πρεπώδης.
Καί τῆς τῶν θεαμάτων γνώσεως: Τουτέστι τῶν περί Θεοῦ λόγων καί διδαγμάτων τήν ἐπιστημονικήν κατανόησιν· οὐ γάρ ἄχρι ψιλῆς τῆς τῶν λογίων ἀκοῆς ἤ ἐκφωνήσεως τά τῶν ἱερῶν μυήσεων, ἀλλά τῇ παρακολουθήσει τῆς διανοίας καί τῇ συνέσει τῶν ὑμνουμένων· οὕτω γάρ καί οἱ κατά Θεόν πρῶτον ἐφιεροῦνται αὐτῷ, καί εἶθ' οὕτως ἑτέροις τό τοιοῦτον προξενοῦσι· τελειοῦνται, καί πάλιν τελειοῦσιν.
§ 2. Ἀγγέλων ἐστί: Ὅτι τάς ἐννέα τάξεις καί νῦν λέγει, ἅς προωνόμασεν ἐν τῷ Περί τῆς θείας ἱεραρχίας λόγῳ.
Καί πᾶσα ἡ νῦν ὑμνουμένη: Τίς ἡ δύναμις πάσης ἱεραρχίας.
Αὐτόν τε τόν ἱεράρχην: Τουτέστι τόν ἐπίσκοπον.
Καί τοῖς ὑποβεβηκόσι: Περί προκοπῶν.
Ὑποβεβηκότας ἕπεσθαι: Πρεσβυτέρους.
Ἀλλ' αἱ μέν: Σύγκρισις τῆς οὐρανίας καί τῆς αἰσθητῆς ἱεραρχίας.
Αἰσθητῶν συμβόλων: Αἰσθητά σύμβολά εἰσι τά ἑξῆς δηλούμενα μυστήρια· τουτέστι τό βάπτισμα, ἤτοι φώτισμα· ἡ σύναξις, ἤγουν τό τῆς κοινωνίας μυστήριον, καί τά λοιπά.
Ἕν μέν ἔστιν: Ὁ Θεός δηλονότι.
Οὐχ ἑνιαίως: Ἀντί τοῦ ἑνοειδῶς καί καθ' ἕνα καί τόν αὐτόν τρόπον.
Νοητῶν τε: Σημειωτέον, ὅτι τό σύνταγμα ὅ αὐτῷ ἐποιήθη περί νοητῶν καί αἰσθητῶν, παρ' ἡμῖν οὐχ εὕρηται.
Διεξοδικώτερον: Ἀντί τοῦ πλατύτερον.
§ 3. α'. Ἔστι μέν ἱεραρχία: Ἱεραρχία ἐστί, φησί, καθώς ἡ σεπτή ἡμῶν παράδοσις παρίστησι, τά καθολικῶς θεωρούμενα ἤ λεγόμενα περί τῶν προκειμένων, ἤγουν ὑποκειμένων ἱερῶν πραγμάτων, ἤτοι δέ καί πραττόμενα. Συγκεφαλαίωσιν γάρ τήν τοῦ ὅλου περίληψιν λέγει, ὥσπερ καί ἀνακεφαλαίωσιν λέγομεν τό ἐπαναλαβεῖν ἐν ὀλίγοις τά προλεχθέντα.

β'. Καθολικωτάτη: Καθολικά ἐστι τά περιεκτικώτερα. Φησίν οὖν, ὅτι τυχόν ἁπάσης τάξεως ἱεραρχίας λεγομένης, ἱεραρχία ἐστίν ἁπάσης ἱεραρχίας ἡ ἀρχικωτέρα καί γενικωτέρα συγκεφαλαίωσις· οἷον τῆς πρεσβυτέρων ἱεραρχίας, τουτέστι τάξεως, ἱεραρχία ὁ ἐπίσκοπος, ὀφείλων γινώσκειν, καθαίρειν, φωτίζειν, τελειοῦν· τῆς διακόνων ἱεραρχίας ἱεραρχία ὁ ἀρχιδιάκονος, ὅς ὀφείλει γινώσκειν τάς λειτουργικάς ἐνεργείας· καί οὕτω καθεξῆς τά λοιπά συντάγματα.
γ'. Συγκεφαλαίωσις: Ἱερῶν συγκεφαλαίωσις ἡ γνῶσις παντός ἱερατικοῦ τάγματος.
δ'. Ταύτης ἀρχή: Τίς ἡ ἀρχή τῆς ἱεραρχίας, καί περί Τριάδος.
ε'. Ἐπιστητόν: Σημείωσαι, ὅτι ἡ ἁγία Τριάς ἐπιστητόν ἔχει τό τῆς οἰκείας ὑπάρξεως γνώριμον, ὡς τήν νῦν φαμεν τήν ἰδίαν οὐσίαν, μόνη αὕτη ἐπίσταται.
Ἡ λογική: Σημείωσαι, ὅτι ἄγγελοι καί ἄνθρωποι λογικαί εἰσιν οὐσίαι.
Ἡ δέ οὐχ ἑτέρως: Σωτηρία δηλονότι.
Ἡ δέ θέωσις: Τί ἐστιν ἡ θέωσις.
Ἱεραρχίας: Τί τό πέρας πάσης ἱεραρχίας, καί ὁποῖα δεῖ μετιέναι τόν ἱεράρχην. Σημείωσαι δέ, ὅτι τό τέλος, ἤγουν τόν σκοπόν ἁπάσης ἱεραρχίας εἶναι λέγει τῆς ἀγγελικῆς καί τῆς ἐν ἀνθρώποις (≡14Ε_338≡> τήν πρός Θεόν καί τά θεῖα ἀγάπησιν, καί τά ἑξῆς κατειλεγμένα. Τό δέ ἑνιαίως ἱερουργουμένη δηλοῖ τό ὁλοσχερῶς καί μονοτρόπως πρός τήν τοιαύτην λατρείαν ὁρᾷν.
§ 4. Ὑπερκοσμίοις: Σημείωσαι, πῶς κινεῖ ὁ Θεός τάς νοητάς δυνάμεις, καί πῶς ἡμεῖς ἐλλαμπόμεθα.
Οὐ γάρ ἔξωθεν: Ἄνθρωποι μέν ἔξωθεν, τουτέστιν ἀπό τῆς κατά τήν κτίσιν θεωρίας καί λόγων διδασκαλικῶν καί ἑτέρων τοιούτων τήν ἀληθῆ γνῶσιν λαμβάνουσιν, ἄγγελοι δέ αὐτήν ἔνδοθεν τήν νοεράν αὐτῶν ἐλλάμπονται δύναμιν, καί τήν θείαν ἐνσημαίνονται βούλησιν, ἤγουν τυποῦνται πρός τό θεομίμητόν τε καί τῶν ὄντων, ᾖ ὄντα ἐστί, γνωστικόν.
Νοητῶς δέ: Κατανοητέον, πῶς ἔσωθεν, ἀλλ’ οὐ θύραθεν, αἱ ἐλλάμψεις τοῦ Θεοῦ τούς θείους νόας κινοῦσιν· ἔφη γάρ τόν Θεόν νοητῶς αὐτούς ἐλλάμπειν· ἐπειδή γάρ νοερόν μέν ἐστι τό νοοῦν, νοητέον δέ τό νοούμενον, τροφή δέ καί οἷον σύστασις τοῦ νοοῦντος τό νοούμενον, εἰκότως ὁ Θεός, ἅτε νοῶν ὄντων τῶν ἀσωμάτων, αὐτός νοητός καί νοούμενος αὐτοῖς, καθ' ὅσον ἐφικνοῦνται, γενόμενος ἔσωθεν, αὐτός ἐλλάμπει, τοῦ νοῦ νοοῦντος καί τρεφομένου.
Διαιρετῶν συμβόλων: Σύμβολα ἐνταῦθα τάς τῆς Γραφῆς πολυειδεῖς διδασκαλίας φησί, μάλιστα μέν διά συμβολικῶν λόγων τήν περί τῆς θείας φύσεως καί τῶν νοερῶν οὐσιῶν θεωρίαν εἰσηγουμένας· ἔσθ' ὅτε δέ καί τῆς πράξεως οὕσας διορθωτικάς, ὡς τά νομικά παραγγέλματα, εἰς ἠθικήν ἀλληγορίαν ἀναγόμενα· πολλῷ δέ πλέον αἱ τῶν μυστηριων τελεταί ἐν συμβόλοις θεωροῦνται καί τύποις.
Οὐσία γάρ: Σημείωσαι, τίς ἡ οὐσία τῆς καθ ἡμᾶς ἱεραρχίας, καί τίνα τά θεῖα λόγια.
Ἱεροτελεστῶν: Ἱεροτελεστάς μέν τούς ἀποστόλους λέγει, οὕς καί καθηγεμόνας εἴρηκε· θεολογικάς δέ δέλτους τά βιβλία τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Νέας· ἀϋλότερον δέ μύησιν τήν ἐκ Πνεύματος (≡14Ε_340≡> γενομένην τοῖς ἀποστόλοις γνῶσιν τῶν τῆς Γραφῆς νοημάτων, ἅ καί σωματικόν ἀπεκάλεσε λόγον, ἐξ ἧς μυήσεως καί τά τῆς Καινῆς συνέστη διδάγματα· γείτονα δέ τῆς οὐρανίας ἱεραρχιας τήν τῷ ἡγεμονικῷ ἐγγινομένην τοῦ Πνεύματος ἔλλαμψιν ἔφη.
Ἐκ νοός εἰς νοῦν: Ὅρα τά διά μέσου λόγου, καί ὅτι διά λόγου ἀγράφου τά μυστικά παρεδόθη. Κατά κοινοῦ δέ ληπτέον τό παραδεδωκότων· ἱεροῖς δέ ἔφη συμβόλοις διά τά ἑξῆς τεθειμένα μυστήρια, ἅτινα καί θεωρίας ἀναγωγικῆς ἀξιοῖ.
Αἰσθηταῖς εἰκόσι: Περί εἰκόνων.
Τό συνεπτυγμένον: Ἰδού σαφῶς τί ἐπτυγμένον.
Ἀγράφοις μυήσεσι: Σημείωσαι, ὅτι καί ἀγράφοις μυήσεσι τά θεῖα ἡμῖν παραδέδονται.
Συμβολική τις; Ὅτι συμβολική καί ἐξ αἰσθητῶν ἡ κατά ἀνθρώπους ἱεραρχία· τουτέστιν οὐ γυμνῶς αὐτοῖς τοῖς θείοις ἐντυγχάνομεν πράγμασιν, ἀλλά διά συμβόλων τελούμενα, οἷον τοῦ ποτηρίου τῆς εὐλογίας, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος, καί τοῦ ἄρτου ὅν κλῶμεν, καί τῶν λοιπῶν.
Ἀνακεκαλυμμένοι: Τουτέστι γνώριμοι, καί ὧντινων πραγμάτων καί μυστηρίων εἰσίν ἐνδεικτικοί.
Οὐ μεταδώσεις ἑτέρῳ: Ὅτι ἀσφαλῶς δεῖ λαλεῖν τά μυστικά.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'

§ 1. α'. Ταύτης δέ: Τῆς πρός Θεόν ἀφομοιώσεώς τε καί ἑνώσεως δηλονότι.
(≡14Ε_342≡> β'. Τίς οὖν ἐστιν ἀρχή: Ἀρχή, φησί, καί ὁδοποίησις τῆς πρός Θεόν οἰκειώσεως καί τῆς ἐπουρανίου κληρονομίας τό θεῖον ὑπάρχει βάπτισμα· καί γάρ «ἐάν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καί Πνεύματος, οὐ μή ἴδῃ τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ». Ὅθεν μορφοῦται ὁ ἔσω ἄνθρωπος πρός κρείττονα ἕξιν καί σωτήριον, καί τῶν κατά Θεόν λόγων τε καί πραγμάτων τήν ἐπιτήδευσιν.
γ'. Ἡ πρός τήν τῶν ἄλλων: Τρία τινά φησι δεῖσθαι πρός τήν ἀρχήν τῶν ἐντολῶν· τήν ὑποδοχήν τῶν θείων λογίων, τήν κατήχησιν τῆς θείας πίστεως, καί τήν ἀναγέννησιν τήν διά τοῦ θείου βαπτίσματος. Καλῶς οὖν ἀπέδειξεν, ὅτι ἡ προτιμοτάτη καί ἐξαίρετος κίνησις τοῦ νοῦ ἡ περί Θεόν ἀγάπη ἐστί· καί ὅτι ἀρχή τίς ἐστι τῆς πρός Θεόν ἀγάπης ἡ θεία ἡμῶν δημιουργία, τουτέστιν ἡ διά τοῦ βαπτίσματος ἀναγέννησις, καθ' ἥν θείως εἶναι ἀρχόμεθα· ἡ μέν γάρ ἐκ σπέρματος ἡμῶν δημιουργία, κἄν ἐκ Θεοῦ δημιουργοῦντος ᾖ, ἀλλ’ οὖν φυσική ἐστιν, ἡ δέ ἐκ βαπτίσματος θεία· οὐ γάρ ἐξ αἱμάτων ἐστίν, οὐδέ ἐκ θελήματος ἀνδρός. Ὥσπερ οὖν ἐν τῇ φυσικῆ γεννήσει δεῖ πρῶτον ὑπάρξαι εἰς τό εἶναι, καί τότε ἐνεργῆσαι τά κατάλληλα, καί παθεῖν, οἷον ἀνθρώπους μέν τά οἰκεῖα, ἄλογα δέ ὁμοίως τά πρόσφορα, οὕτω καί ἐν τῇ θείᾳ τοῦ βαπτίσματος ἀναγεννήσει δεῖ πρῶτον Θεῷ ὑπάρξαι, καί τότε ἐνεργῆσαι τήν ἀγάπην αὐτοῦ καί τά λοιπά πρός εὐζωίαν.
Ὡς γάρ ὁ κλεινός: Τόν μακάριον Ἱερόθεον λέγει, ὡς πολλάκις ἐδήλωσεν ἐν τοῖς πρόσθεν λόγοις.
Πρωτίστη κίνησις: Τίς ἡ ἐξαίρετός ἐστι κίνησις τοῦ νοῦ.
Ἡ τοῦ εἶναι θείως: Τουτέστιν ἡ διά τοῦ βαπτίσματος ἀναγέννησις.
Ἀρρητοτάτη: Τουτέστι τό διά βαπτίσματος ἀναπλασθῆναι καί ἀναγεννηθῆναι, ὡς δηλοῖ ἐφεξῆς.
Ὑπάρξαι δεῖ: Ὅτι ἀκολουθεῖ τῇ κατά φύσιν ὑπάρξει, τό κατ' αὐτήν ἐνεργεῖν.
(≡14Ε_344≡> Θεογενεσίας: Τουτέστι τοῦ βαπτίσματος.
Ἡλιοτεύκτοις: Ταῖς αὐγαῖς ἅς ὁ ἥλιος τεύχει· δηλοῖ δέ τάς ἀκτῖνας.
§ 2. Τόν μέν Ὀζίαν: Σημείωσαι τά κατά τόν Ὀζιαν καί τόν Κορέ καί τόν Ναδάβ.
Εὐαγγέλια: Τίνα εὐαγγέλια ἀληθῶς.
Φιλανθρωπίαν: Σημείωσαι περί τῆς οἰκονομίας.
Ἀφομοιῶσαι: Διά τῆς πίστεως δηλονότι, ὡς ἐφεξῆς δηλοῖ.
α'. Ὁ τούτων ἀγαπήσας: Τόν νεωστί πιστεύσαντα καί θέλοντα φωτισθῆναί φησι· μεμυημένον δέ, τουτέστι Χριστιανόν, καί τελείως πιστόν.
β'. Αὐτός δέ ὁλικῶς: Περί τοῦ νυνί λεγομένου ἀναδόχου τῶν νεοφωτίστων.
γ'. Ἐπακολουθήσειν: Κατά τό εἰρημένον ἐν τῷ νόμῳ· «κατά πάντα ἀκουσόμεθα τῆς φωνῆς Κυρίου».
δ'. Ἀναδέξασθαι: Τόν αἰτηθέντα ἀναδέξασθαι· ὅθεν καί ἀνάδοχος λέγεται.
Ἱεραρχίας ἐπώνυμον: Ἱεράρχην δηλαδή.
§ 3. ε'. Τοῖν ἀνδροῖν. Ὅτι οὕτω δεῖ συνθεῖναι τήν ρῆσιν· Τοῖν ἀνδροῖν, ὡς ἐπ' ὤμων τό πρόβατον εἰσδεξάμενος, ἵνα ἦ ἐκ τῶν δύο ἀνδρῶν, τοῦ τε ἀναδόχου φημί καί τοῦ προσελθόντος, εἴσω τῆς ἐκκλησίας, δεξάμενος αὐτόν ὡς πρόβατον ἀπολωλός· αὐτοῦ τοῦτον ἐκ πλάνης ἐπιστρέφοντος· ὁ γάρ ἀνάδοχος πιστός ἦν, καί οὐκ ἐδεῖτο εἰσδεχθῆναι· νῦν εὐχαριστεῖ τῷ Θεῷ ὁ ἱερεύς. Εἰ γάρ οὕτω συντεθείη, τοῖν ἀνδροῖν εἰσδεξάμενος, σόλοικον ἔσται πάνυ.
Ἐσέφθη: Ἀντί τοῦ ἐσεβάσθη.,
Διά νοερᾶς: Νοεράν εὐχαριστίαν φησί τήν σιωπηλήν καί ἐν τῷ νῷ γινομένην, σωματοειδῆ δέ, κλίνων τήν κεφαλήν καί προσκυνῶν τόν Θεόν.
§ 4. Πᾶσαν ἱεράν διακόσμησιν: Τουτέστιν ὅλον τόν κλῆρον.
(≡14Ε_346≡> ζ'. Ὕμνον τινά. Σημείωσαι, ὅτι ἐκ πάσης τῆς Γραφῆς δυνατόν ὕμνον προσφέρειν τῷ Θεῷ οὐ μήν ἐκ μόνου τοῦ Δαυίδ. Ἄλλως ὕμνον τινά, ἤ τήν ὠδήν Μαρίας τῆς ἀδελφῆς Μωσέως, «ἄσωμεν τῷ Κυρίῳ», ἤ τόν τριακοστόν τρίτον τοῦ Δαυίδ ψαλμόν, ἤ μέρος τούτου, «προσέλθετε πρός αὐτόν, καί φωτίσθητε».
Ὁλικήν γενέσθαι: Ὁλικήν προσέλευσιν τήν ἐξ ὅλης ψυχῆς· φησι.
Κελεύει τοῖς ἱερεῦσι: Σημείωσαι, ὅτι ἱερεῖς καλεῖ τούς ὑποβεβηκότας τῶν ἐπισκόπων, τουτέστι τούς πρεσβυτέρους καί διακόνους αὐτούς οὕτως ὀνομάζων· αὐτοί γάρ ὀνοματογραφοῦσι τούς νεοφωτίστους.
ς'. Τόν ἄνδρα: Σημείωσαι καί περί τῆς ἀπογραφῆς τοῦ βαπτιζομένου καί τοῦ ἀναδόχου.
Ἐκκλησίας συμπληρωσάσης: Τουτέστι ἐπί τῇ τοῦ Ἀμήν ἐκφωνήσει.
Ὑπολύει μέν αὐτόν: Περί τῶν ἐν τῷ θείῳ βαπτίσματι τελειουμένων.
Καί ἀπαμφιέννυσιν: Ἐνταῦθα οὐ πᾶσαν τήν ἐσθῆτα ἀπαμφιέννυσιν, ἀλλ’ ἀφίησιν ἕν ἱμάτιον, ὡς δηλοῖ ἐφεξῆς· διά τῶν λειτουργῶν δέ, τουτέστι τῶν διακόνων.
Μετάγει πρός ἕω: Ὧδε ὡς εὐχόμενον καί αἰτοῦντα ποιεῖ· ἐν δέ τῷ πρός δυσμάς σχήματι ὡς ἀπωθοῦντα τά ἔργα τοῦ σκότους. Σημείωσαι, ὅτι τότε οἱ διάκονοι μόνοι ἐξέδυον τούς ἐπί τό βάπτισμα, οἱ δέ πρεσβύτεροι τά λοιπά ἐποίουν, ἅ νῦν οἱ διάκονοι ποιοῦσιν, ὡς ἔγνως πρό μικροῦ· καί ἐν τοῖς ἑξῆς δέ εὑρήσεις, ὅτι λειτουργούς τούς διακόνους καλεῖ, τούς δέ πρεσβυτέρους ἱερεῖς.
ζ'. Τῶν λειτουργῶν: Λειτουργούς λέγει τούς διακόνους.
Μητέρα τῆς υἱοθεσίας: Μητέρα τῆς υἱοθεσίας τήν κολυμβήθραν καλεῖ.
(≡14Ε_348≡> Τό ἱερόν τῆς τῶν θεολήπτων: Οὕτω τήν λέξιν συντακτέον· τό ἱερόν μελῴδημα τῆς ἐπιπνοίας τῶν θεολήπτων προφητῶν ἵνα ᾖ· καί τό λοιπόν ὁ ἐπίσκοπος, εἰπών τό ἱερόν μελῴδημα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅπερ ἅγιον Πνεῦμα ἡ ἐπίπνοιά ἐστι τῶν θείων προφητῶν, δέχεται τόν ἄνδρα· οὐ γάρ τό ἱερόν μελῴδημα τῶν προφητῶν φησιν· πάντες γάρ οἱ προφῆται εἶπον τό ἕν ἄσμα· ἔστι δέ ὁ εἰκοστός ὄγδοος ψαλμός· «Φωνή Κυριου ἐπί τῶν ὑδάτων», καί τό « Ἀλληλούϊα».
Κατάλληλον: Τουτέστι λευκήν.
Τῷ θεουργικωτάτῳ: Γρ. ἐν ἄλλῳ, θεολογικωτάτῳ. Οὐ χρή φησί, τόν ἐντυγχάνοντα τοῖς Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας λόγοις τοῦ πατρός ξενίζεσθαι, εἰ παρά τήν νυνί κρατοῦσαν ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τάξιν ἐν ταῖς τῶν μυστηρίων τελεταῖς παρηλληγμένα λέγει τινά· ὥσπερ καί ἐνταῦθα μετά τήν χρίσιν τοῦ μύρου τήν τῆς ἁγίας κοινωνίας μετάληψιν εἰσάγει γίνεσθαι. Εἰκός γάρ ἦν ταῦτα, τῇ τῶν χρόνων μέν καταστάσει ἁρμόζειν, νῦν δέ ἀκριβέστερον γίνεσθαι ἐν τῇ τῶν θείων μυστηρίων τελείᾳ λειτουργίᾳ, ἐν ᾗ καί τούς νεοφωτίστους δεῖ μεταλαμβάνειν.
§ 8. Τῷ δέ εἰπεῖν πάλιν ἐπί τήν τῶν πρώτων ἀνατείνεσθαι θεωρίαν, ἤ εὐχήν μετά τοῦτο γίνεσθαι ἠνίξατο, ἤ ὅτι μετά τοῦτο ὁ ἱεράρχης πρός τήν θείαν ἄπεισι λειτουργίαν.
Ἐπί τήν τῶν πρώτων ἀνατείνεται: Ὅ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· ὁ ἐπίσκοπος, τήν εἰκόνα ἐπέχων τοῦ πάντων Θεοῦ, ὥσπερ ὁ Θεός ἐπί τῆς οἰκείας ἑνότητος ἀεί μένων καί ταυτότητος, καί ἀνεκφοιτήτως εἰς ἑαυτόν ἱδρυμένος, σωτηρίας ἕνεκα πάντων ταῖς προνοητικαῖς προόδοις ἐπί πάντα τάς τῆς ἀγαθότητος ἐλλάμψεις ἐκτείνει, καί πᾶσι πάρεστι τῆς ἰδίας ἱδρύσεως οὐκ ἀποστάς· οὕτω καί ὁ ἐπίσκοπος, κατά μίμησιν ὡς δυνατόν συμβολικῶς τοῦ Θεοῦ, ἐπί τῆς ἰδίας στάσεως μένων, τουτέστι (≡14Ε_350≡> τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς, πρόεισι προνοίᾳ φιλανθρωπίας ἐπί τά δεύτερα, τουτέστιν εἰς τό κατιέναι πρός τόν ἐπιστρέφοντα, καί διδάσκει αὐτόν, καί χρίει, καί σφραγίζει, καί μεταδίδωσι τοῦ δώρου βαπτίσας. Ταῦτα δέ πάντα ὡς λειτουργικά δεύτερά εἰσι τῆς ἀρχῆς αὐτοῦ. Πληρώσας οὖν τά δεύτερα πάντα, πάλιν ἐπάνεισιν ἐπί τό θυσιαστήριον, παριστῶν συμβολικῶς ἐπί τοῦ Θεοῦ ὅτι, καίτοι προελθών προνοητικῶς εἰς τά δεύτερα τῆς τοῦ προσελθόντος ἕνεκα σωτηρίας, ὅμως οὐκ ἀπέστη τοῦ τά οἰκεῖα πράττειν καί ἐν τοῖς αὐτοῦ εἶναι, τουτέστιν ἐν τοῖς τῆς περί Θεόν θεωρίας ὑψώμασιν, ἀλλ' ἀπό θείων, ἀντί τοῦ ἐκ τῆς τῶν περί νεοφωτίστων ἁγίας λειτουργίας, εἰς θεῖα, οἱονεί πρός τό τῆς θεολογικῆς θεωρίας ὕψος πάλιν ἐπιστρέφει, πρός τό τῷ ἁγίῳ Πνεύματι δοκοῦν ἀγόμενος καί μεταγόμενος. Ταῦτα καί μετά βραχέα φησίν ἐν τῇ θεωρίᾳ τοῦ μυστηρίου τῆς κοινωνίας.
Τῇ δι' ὕδατος: Τῷ γάρ ὕδατι τά ἀκάθαρτα καθαίρονται.
Γ'. § 1. Αἰνισσομένη: Ὅτι πρός τούς ἀκούοντας δεῖ καί τάς ἑρμηνείας ποιεῖσθαι· καί ὅτι οἱ πολλοί ἀνήκοοί εἰσι τῶν τοιούτων μυστηρίων, ὅπερ λέγει πληθύν.
§ 2. Ἑνοειδῆ τῆς πληθύος: Ἑνοειδῆ φησι τήν θεοειδῆ, πληθύος δέ, τῶν πολλῶν καί ἀνιέρων.
Ἐν τῇ Περί νοητῶν: Ὅτι περί νοητῶν καί αἰσθητῶν σύγγραμμα αὐτῷ πεπόνηται, καί τί περιέχει.
§ 3. Λέγωμεν τοίνυν: Θεωρίαι.
Τῶν νοερῶν: Δύο κακίας λέγει τῶν νοερῶν· ἤ γάρ τελείως ἀφίστανται τοῦ θείου φωτός, ἐρῶσαι τῆς κακίας, ἤ τό δοθέν αὐταῖς τῆς ἐλλάμψεως μέτρον περιφρονήσασαι, καί ὑπερβῆναι τοῦτο τολμηρῶς ἐπιχειρήσασαι, καί τό ὑπερβαῖνον τήν δύναμιν αὐτῶν καταλαβεῖν ἀτονήσασαι, ἀποτεύξονται πάντως καί τοῦ δοθέντος αὐταῖς μέτρου, τοῦ θείου φωτός ἀναλλοιώτου μένοντος πανταχοῦ.
Αὐθαίρετος: Σημείωσαι, ὅτι πᾶσα νοερά ὄψις καί δύναμις (≡14Ε_352≡> εἴτε ἀγγέλων εἴτε καί ἀνθρώπων αὐθαίρετός ἐστι καί αὐτεξούσιος· καί πῶς ἐν κακίᾳ γίνεται.
Ἀπήρτηται: Ὥσπερ τό συνηρτῆσθαι δηλοῖ τό συναρμόσθαι, οὕτω καί τό ἀπηρτῆσθαι τό ἐκπεπτωκέναι τῆς ἁρμογῆς καί τῆς συμφυΐας· ἔσθ' ὅτε δέ καί τό ἐκκρεμᾶσθαι ἡ λέξις δηλοῖ. Ἐνταῦθα μέντοι κατά τό πρότερον σημαινόμενον εἴληπται.
Εἴτε τοῦ μετρίως: Ἐξ εἰκόνος τοῦ αἰσθητοῦ φωτός ἐπί τό τῶν θείων νοήσεων σύμμετρον ἁρμόσεις τό εἰρημένον· ἐπεί καί γέγραπται, «ὑψηλότερά σου μή ζήτει· ἅ προσετάγη σοι, ταῦτα διανοῦ»· μέτρον γάρ ἐν τούτοις τό σύμμετρον λέγει.
Τῶν μέν ἀνοικείων: Τῶν μή ἐναρμοζόντων αὐτῇ, ὡς ὑπερεχόντων.
Πρός ταύτην ὁ θεῖος: Τίνος τύπος ὁ ἐπίσκοπος.
Προσιοῦσιν ταῖς: Ὧδε σαφῶς, ὅτι πρός τούς ἀκούοντας διδάσκει.
§ 4. Ἐπιγνώμονες: Σημείωσαι, ὅτι πρῶτον δῶρον ἐκ τῆς ἀκριβοῦς διδασκαλίας κτᾶταί τις τό ἐπιγνῶναι ἑαυτόν, ἵνα τό ἐν τῷ νόμῳ φυλάξῃ, «πρόσεχε σεαυτῷ», ὡς καί ὁ θεῖος ἔφη Βασίλειος· οὕτω γάρ τέως μιμεῖται ἀγγέλους τούς γινώσκοντας ἑαυτούς.
Ὁρατόν ἀνατρέχων: Ὁρατόν ἐνταῦθα τό θεωρητόν, ἤγουν ἐπιστητόν λέγει· ἀνατρέχων δέ, τουτέστιν ὅλος κινούμενος ἐπί τό ὁρᾷν· ἱερόν δέ δῶρόν φησι τό εἶναι ἑαυτοῦ ἐπιγνώμονα.
Ταύτης ἐστί τῆς: Ἐξήγησις, τί τό δι' ἀναδόχου πρός τόν ἱεράρχην ἐλθεῖν.
Σφραγίς: Τίς ἡ σφραγίς καί τίς ἡ ἀπογραφή.
Πρός αὐτῷ: Ἀντί τοῦ, 'μετ' αὐτοῦ'.
(≡14Ε_354≡> Συνοπαδόν: Συνακόλουθον,
§ 5. Ἀλλ' ἄσχετον εἶναι: Οἱονεί μηδεμίαν σχέσιν ἔχοντα πρός τήν προτέραν ζωήν, μηδέ καταταττόμενον ταῖς διαιρέσεσι τοῦ ἑνοειδοῦς· τό γάρ ἕν ἐν πᾶσιν ἑαυτῷ ὅμοιον, καθ' ὅ ἕν· τό δέ πλῆθος, ὡς ἐν διαιρέσει ἁμαρτιῶν τυγχάνον, ἀνόμοιον.
Ἀπεκδύσασα: Διά τί ἀποδύεται.
Ὥσπερ ἐκπνέοντα: Σημείωσαι τί σημαίνει τό τούς κατηχουμένους ἐμφυσᾷν τῷ διαβόλῳ.
Διαγγέλλουσα: Ἡ τῶν συμβόλων δηλαδή παράδοσις.
Πρός τό ἕν ὁλικῆς συννεύσεως: Τήν πρός τό ἕν ὁλικήν σύννευσιν λαβέ κατά τό τοῦ Κυρίου ρητόν εἰπόντος, «ἵνα ὦσιν ἕν», τουτέστι πρός τό ἕν ὁρῶντες, ὅπερ ἐστί τό ἀρέσκον Θεῷ· ἀνάτασιν δέ, τήν πρός τό Θεῖον ὕψωσιν τοῦ λογισμοῦ καί τῶν χαμαιζήλων ἀναχώρησιν.
Τό ἀναλλοίωτον ἴσχει: Πῶς καί πόθεν ἀναλλοίωτοι γίνονται αἱ νοεραί ἕξεις.
Ἀμάλθακτον εἶναι: Ἄθελκτον, ἀθήλυντον, ἀνδρεῖον, ἀνένδοτον, ἀπαρέγκλιτον ὑφέσει πάσῃ. Ἰστέον δέ ὡς ἐπί γυναικῶν ἀνδριζομένων ἤ ἀρρενοφανῶν εἴρηται.
Ὁρᾶς δέ τάς: Περί τοῦ ἀλείμματος.
Καθ' οὕς ὑπ' ἀθλοθέτῃ: Ἐν ὑπερβατῷ ἡ σύνταξις τοῦ παρόντος χωρίου μεταξυλογίας συντεθείσης μακρᾶς. Οὕτως οὖν συντακτέον· Καθ' οὕς ὑπ' ἀθλοθέτῃ Χριστῷ γινόμενος, τοῖς μέν ἀγῶσιν, ὡς θείοις ὁ τελούμενος ἐπιβήσεται χαίρων, καί τά ἑξῆς.
Ο ΧΡΙΣΤΟΣ
Ὡς μέν Θεός Ὡς δέ σοφός Ὡς δέ καλός Ὡς δέ ἀγαθός
ἀθλοθετεῖ. νομοθετεῖ. καλλύνει τά ἆθλα. συναγωνίζεται.
(≡14Ε_356≡> Ἐπειδή ὡς Θεός: Ὅτι ὁ Χριστός Θεός ἐστι, κατά Νεστοριανῶν.
Ἐπιβάς: Περί τοῦ βαπτίσματος λέγει.
Τοῦ ἀθλητῶν πρώτου: Ἀθλητῶν πρῶτον τόν Κύριον λέγει, ὅς διά μόνην ἀγαθότητα ἰδίαν, πρός τό τοῦ θανάτου ἠγωνίσατο κράτος.
Ἀθλήσεσι: Διά τῆς ἀλοιφῆς δηλονότι τοῦ θείου μύρου.
Ἐνεργείας τε καί: Ἐνεργείας μέν τάς ἁμαρτίας καί τάς ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίας καί κινήσεις φησίν· ὑπάρξεις δέ τάς ἐνεργητικάς τῶν δαιμόνων φύσεις· αἱ γάρ πονηραί πράξεις οὐκ ἐν ἰδίᾳ ὑπάρξει θεωροῦνται.
§ 7. Ἐπειδή θάνατός ἐστιν: Τί ἐστι θάνατος, καί ὅτι ἕνωσίς ἐστιν ἡ σύνθεσις ἡμῶν.
Ἀφανές ἄγουσα: Τοῦτο τό ἀφανές τινες ἔφησαν εἶναι τόν ἅδην, τουτέστι τόν ἀειδῆ καί ἀφανῆ γενόμενον τῆς ψυχῆς χωρισμόν, εἰς τόπους ἀοράτους τοῖς αἰσθητοῖς.
Σωματοειδῶν ἀλλοιώσεων: Πολλάκις γάρ ἀναστοιχειοῦται οὐ μόνον εἰς σκώληκας, ἀλλά καί εἰς ἄλλα ζῶα τό σῶμα. Ὅρα δέ, ὅτι καί τήν τοιαύτην μεταβολήν ἀλλοίωσιν καλεῖ, καί ὅτι ὁ θάνατος οὐ τῆς οὐσίας ἡμῶν ἐστιν ἀνυπαρξία, καί ὅτι ἡ ψυχή ἐξιοῦσα τοῦ σώματος ἀφανής γίνεται, καί οὐκ εἱλεῖται περί τό σῶμα, ὥς τινες εἶπον, καί ὅτι ἡ κατάδυσις τοῦ ὕδατος ἀντί θανάτου καλῶς παρείληπται.
Τόν θεαρχικόν: Ὅτι θεαρχικόν θάνατον καλεῖ τήν τριήμερον τοῦ Κυρίου ταφήν, καί ὅτι τό ρῆμα ὅ εἶπεν ὁ Κύριος, «ἔρχεται ὁ ἄρχων τοῦ κόσμου τούτου, καί ἐν ἐμοί εὑρήσει οὐδέν», τοῦ λόγου φησίν εἶναι. Ἄρχοντα δέ τοῦ κόσμου καί τῶν ἐν ἀνθρώποις διαβολικῶν προαιρέσεων τόν Σατανᾶν λέγει, τόν τό κράτος ἔχοντα τοῦ θανάτου, κατά τόν Ἀπόστολον· ὡς ἐν Χριστῷ οὐδέν τῆς οἰκείας παραβάσεως εὗρεν· «ἁμαρτίαν γάρ (≡14Ε_358≡> οὐκ ἐποίησεν, οὐδέ δόλον», ὡς Ἠσαΐας φησί. Διό καί ἀδύνατον ἦν αὐτόν ὑπό τοῦ θανάτου κρατεῖσθαι, ὥς φησι Πέτρος, ἀλλ’ ἀφείθη μόνος ἐν νεκροῖς ἐλεύθερος, κατά τόν Δαυίδ.
§ 8. Τό ἄκοσμον κοσμεῖται: Ἐπειδή τό σκότος ἐστίν ὁ ρυπαρός βίος, κατά τόν Ἀπόστολον, ἀκοσμότατόν τι ὑπάρχει καί ἀνείδεόν ἐστι, οὐκ ἔχον τό εἶδος τοῦ θείου φρονήματος (ἀποσκίασμα γάρ καί ἀντίφραγμα τῆς ἀρετῆς ἐστιν), εἰκότως τῷ φωτίσματι κοσμεῖται, καί εἶδος δέχεται φωτός ὁ προσιών, τέκνον φωτός γινόμενος, καί σπέρμα τοῦ Θεοῦ, ὅ ἐστι φῶς δεχόμενος, κατά τόν θεῖον Ἰωάννην. Ἀνείδεον δέ ἐν τοῖς οὖσι τό δυσειδές ἀπεκάλεσεν οὐχί τό εἴδους πάντῃ ἀμέτοχον, ὥσπερ καί τό δύσμορφον πολλάκις ἄμορφόν φαμεν.
Ἐπιγνῶναι νοερῶς: Ἐγώ μέν ὑπολαμβάνω σκοπῷ μετριοφροσύνης, ὡς ἀγνοοῦντα δῆθεν σιωπῆσαι τόν μέγαν Διονύσιον. Ὅτι μέν γάρ Πνεύματος προγνώσεως ἠξίωτο, δῆλον ἐν τῇ πρός τόν εὐαγγελιστήν Ἰωάννην ἐπιστολῇ πεποίηκεν· ὅμως τοῦτό μοι δοκεῖ σημαίνειν, ὅτι Χριστοῦ εὐωδία ὄντες πανταχῇ οἱ τοῦ θείου Πνεύματος ἠξιωμένοι, καί ἑνωθέντες αὐτῷ τῇ καθαρότητι κατά τόν Ἀπόστολον, αἰσθάνονται τῆς αὐτοῦ παρουσίας, τῷ γλώσσαις λαλεῖν ἤ προφητικόν ἔχειν χάρισμα ἤ ἰάσεις ἐνεργεῖν, καί ὅσα ἐν ταῖς Πράξεσι δηλοῦνται καί παρά τῷ θειότατῳ Παύλω. Ἄλλως· Οἱ ὡς πνευματικοί τά πνευματικά νοοῦντες καί τοῖς πνευματικοῖς συγκρίνοντες, καί τήν ἔνθεον καί πνευματικήν εὐωδίαν φησίν εἶναι Παῦλος, τούς τά εὐαγγελικά κηρύττοντας, ὡς ἐκ ζωῆς τῆς πίστεως ἡγουμένους ἐπί ζωήν τήν διά βαπτίσματος ἄφεσιν, καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος δόσιν, καί βασιλειαν οὐρανῶν δι' ἔργων θεοπρεπῶν, τῶν καί εὐωδίας νοητῆς ὄντων δηλοῦντας· ὅθεν φιάλας θυμιαμάτων μεστάς τάς (≡14Ε_360≡> εὐχάς τῶν δικαίων Ἰωάννης ὁ θεῖος ἐν Ἀποκαλύψει θεωρεῖ. Δυσωδία δέ τοῦ διαβόλου τά τῆς ἁμαρτίας εἰσίν ἔργα, ὡς καί ἐν Ψαλμοῖς εἴρηται· «προσώζεσαν καί ἐσάπησαν οἱ μώλωπές μου ἀπό προσώπου τῆς ἀφροσύνης μου», τουτέστι τῆς ἁμαρτίας μου. Διό καί ὁ Χριστός μύρον ἐκκενωθέν κεχρησμῴδηται, καί ὁσφραίνεται ὁσμήν εὐωδίας Κύριος ἐν τῇ προσφορᾷ τοῦ δικαίου Νῶε. Ἐντεῦθεν καί τό Εὐαγγέλιον «τοῖς μέν ὁσμή ζωῆς», τοῖς πιστοῖς δηλονότι, «τοῖς δέ ἀπίστοις θανάτου», ἀντί τοῦ τοῖς ἀπίστοις καί ἀσεβέσιν, ὀσμή πάλιν εἰς θάνατον γίνεται, ἐλέγχον τά ἔργα καί κατακρῖνον εἰς γέενναν, ὅν τρόπον καί τό ἐξαίρετον πάνυ μύρον κατά ταὐτόν καί ἀνθρώπους ἡδύνει καί χοίρους ἀναιρεῖ, οὐ φέροντας τήν ἄκραν εὐωδίαν. Ταῦτα πλατέως λέγει κάτω ἐν κεφαλαίῳ τετάρτῳ εἰς τό μύρον.
Ἐκ τῶν ἀποστολικῶν διατάξεων.
Ἔστι τοίνυν τό μέν βάπτισμα εἰς τόν θάνατον τοῦ Κυρίου διδόμενον, τό δέ ὕδωρ ἀντί τῆς ταφῆς, τό ἔλαιον ἀντί τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου, ἡ σφραγίς ἀντί τοῦ σταυροῦ, τό μύρον βεβαίωσις τῆς ὁμολογίας.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ'

Α'. Καθηγεμόνα τελετῶν: Τόν ἅγιον Ἱερόθεον λέγει.
α'. Ἱερογραφικῶς ἐκθέμενον: Τουτέστι κατά τήν ἱεράν διαγραφήν τῶν ἐμφανῶς τελουμένων.
Τό κοινόν: Κατά παράλειψιν τοῦ ὑπάρχοντός ἐστι.
β'. Κοινωνία τε: Περί κοινωνίας.
Ἡ τελείωσις ἐκ τῶν: Ὅτι ἀδύνατον τελεσθῆναι δίχα τῆς μεταλήψεως.
Ἐν κεφαλαίῳ: Τουτέστιν ἀναγκαιοτάτῳ λόγῳ.
(≡14Ε_362≡> Ἀτελής μέν: Ὅτι οὐδεμία σύναξις τελεσιουργεῖ δίχα τῆς μεταλήψεως.
Καί τό κεφάλαιον: Καί ἐνταῦθα τό κεφάλαιον ἐπί τοῦ ἀναγκαίου καί καιρίου εἴληπται.
Ἐπωνυμίαν αὐτῇ: Διά τί λέγεται φώτισμα, καί ὅτι δικαίως.
Ἐκ τοῦ τελουμένου: Καί ἐνταῦθα κατά παράλειψιν τοῦ ὑπάρχειν λαμβάνεται.
Β'. Ὁ μέν ἱεράρχης: Ἡ τάξις αὕτη ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ Πατρός ἐπολιτεύετο ἴσως ἐν ταῖς κατά τόπον ἐκκλησίαις.
Ἁγιογράφων δέλτων: Ἁγιογράφους δέλτους καλεῖ τήν Παλαιάν καί τήν Νέαν Διαθήκην.
Καί πρός αὐτοῖς ἐνεργούμενοι: Τουτέστιν ὑπό πνευμάτων ἀκαθάρτων.
Τῶν λειτουργῶν δέ: Λειτουργούς φησι τούς διακόνους καί τούς νῦν ὑποδιακόνους λεγομένους.
Ἔκκριτοι: Ἔκκριτοι οἱ πρῶτοι διάκονοι, ἱερεῖς δέ οἱ πρεσβύτεροι.
Προτιθέασι: Τοῦτο κατά τήν ἐν Ρώμῃ κρατοῦσαν συνήθειαν. Ἐκεῖ γάρ ἑπτά μόνοι διάκονοι τῷ θυσιαστηρίῳ λειτουργοῦσιν, οὕς ἐκκρίτους, οἶμαι, καλεῖ, τούς δέ ἄλλους ἄλλην τινά ἐκτελεῖν λειτουργείαν· καί σημείωσαι κἀντεῦθεν τόν ἀρχαϊσμόν τοῦ Πατρός, καί ὅτι σύν τοῖς διακόνοις τόν ἄρτον οἱ πρεσβύτεροι προτιθέασι. Τοῦτο δέ καί πανταχοῦ γίνεται, ὀλίγων ὄντων διακόνων· ἐν Ρώμῃ δέ, οἶμαι, πάντοτε εἰκότως, διά τό μόνους ἑπτά τούς ἐκκρίτους τῷ θυσιαστηρίῳ λειτουργεῖν· τυχόν δέ καί βίῳ τῶν ἄλλων οἱ ἑπτά τυγχάνουσιν ἔκκριτοι.
Τῆς καθολικῆς: Ὅτι καί τότε πίστεώς τι σύμβολον προελέγετο, ἤ μᾶλλον ὅπερ τότε παρελάμβανον μάθημα καί συμμάθημα τῆς πίστεως.
Τῶν ἱερῶν πτυχῶν: Ὧδε οὐ πρῶτα τά δίπτυχα παρ' ἡμῖν, (≡14Ε_364≡> ἐπί δέ τοῦ Πατρός τούτου μετά τόν ἀσπασμόν τά δίπτυχα ἐλέγετο, ὥσπερ καί ἐν Ἀνατολῇ.
Οἱ τῶν λειτουργῶν ἔκκριτοι: Ὅτι οἱ πρῶτοι τῶν διακόνων μόνοι παρίστανται τῷ θυσιαστηρίῳ· τάχα δέ καί οἱ ἐν βίῳ τούτων ἔκκριτοι.
Καί ὑπ' ὄψιν ἄγει: Τουτέστι σαφηνίζει τά ὑμνούμενα· οἷον, ὅτι τόδε καί τόδε Χριστοῦ, καί τόδε Χριστοῦ. Ὑποδείκνυσι δέ καί τάς ἐπί τούτοις θείας δωρεάς, οἷον, ὅτι εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, καί εἰς ζωήν αἰώνιον, καί ὅσα τοιαῦτα μυστικά. Τάχα δέ τό ὑπ' ὄψιν τοῦτο σημαίνει, ὡς τότε ἀποκαλυπτομένων τῶν ἁγίων δώρων, μετά τάς εὐχάς, μενόντων δέ κεκαλυμμένων, ἕως καιροῦ μεταλήψεως· ἤ τάχα τόν κουφισμόν καί τήν ὕψωσιν τῆς μιᾶς εὐλογίας τοῦ θείου ἄρτου φησίν, ὅν ὑψοῖ ὁ ἱερεύς, λέγων, «τά ἅγια τοῖς ἁγίοις», ὅπερ καί μᾶλλόν ἐστιν ἀληθές, ὡς περί τό τέλος τοῦ κεφαλαίου εὑρήσεις εἰρημένον.
Γ'. § 1. Τάς εἰκόνας ἐν τάξει: Εἰκόνας ἐκάλεσε τῶν ἀληθῶν τά νῦν τελούμενα ἐν τῇ συνάξει.
Ὡς οὐδέ τῶν συμβόλων: Ὅτι σύμβολα ταῦτα, καί οὐκ ἀλήθεια.
Αἱ μέν γάρ ἱερώταται: Τί οἱ ψαλμοί καί τά ἀναγνώσματα.
Εἰς μνήμην: Ὅτι «μετά τό δεῖπνον λαβών ἄρτον», καί τά ἑξῆς· καί ὅτι ὁ θάνατος αὐτοῦ καταγγέλλεται, ἄχρις οὗ ἔλθῃ, κατά τόν Ἀπόστολον καί αὐτόν τόν Κύριον φάσκοντα· «τοῦτο ποιεῖτε εἰς τήν ἐμήν ἀνάμνησιν», καί τά ἑξῆς. Καί σημείωσαι ὅτι ἀρχισύμβολον ἔφη τό μυστικόν τοῦ Κυρίου δεῖπνον, τῶν νῦν θείων μυστηρίων· καί ὅτι τόν ἀναξίως μεταλαμβάνοντα τοῦ ἄρτου· καί τοῦ ποτηρίου, οὐδέν ἡ μετάληψις ὠφελεῖ, μᾶλλον μέν οὖν καί εἰς κρῖμα αὐτοῦ λήψεται, κατά τόν Ἀπόστολον. Ἐκ δέ τῶν ἑξῆς εὐλόγως ἄν τις φαίη, ὅτι μετά τό ἐξελθεῖν τόν Ἰούδαν (≡14Ε_366≡> ἐκ τοῦ δείπνου παρέδωκεν ὁ Χριστός τοῖς μαθηταῖς τό μυστήριον.
Ὁμοτρόπως τά ἱερά: Τόν Ἰούδαν φησί. Καί σημείωσαι, ὅτι καί αὐτῷ μετέδωκε τοῦ μυστικοῦ ἄρτου καί τοῦ ποτηρίου, τά δέ μυστήρια τοῖς μαθηταῖς μετά τό ἐξελθεῖν τοῦ δείπνου τόν Ἰούδαν, ὡς ἀναξίου τούτων ὄντος αὐτοῦ.
Ὡς ἡ καθ' ἕξιν: Ἐν τούτοις τό κατ' ἐπίγνωσιν δηλοῖ, τουτέστι τό ἐνδιαθέτως οὕτως ἔχειν, καί οὐ κατά μόνην τήν σωματικήν προσέλευσιν, ἀλλά κατά τήν τῆς διανοίας διά πιστεως καί αἰσθήσεως πνευματικῆς.
§ 2. Ἀπό τῶν αἰτιατῶν: Τουτέστι τό ἀπό τῶν ὁρατῶν τελουμένων, ἐπί τά ἀόρατα καί μυστικά, ἅπερ τῶν ἐν αἰσθήσει αἴτιά εἰσι καί ἀρχέτυπα. Αἴτια δέ λέγονται τά ἑτέρωθεν τό ὁπωσοῦν εἶναι τήν αἰτίαν ἔχοντα, ἤ ἀπό τῶν αἰτιατῶν εἰς τά αἴτια, τουτέστιν ἀπό τῶν αἰσθητῶν συμβόλων ἐπί τά νοητά καί νοερά· ἤγουν, ἀπό τῶν ἀτελεστέρων εἰς τά τελειότερα· οἷον, ἀπό τῶν τύπων ἐπί τήν εἰκόνα, καί ἀπό ταύτης ἐπί τήν ἀλήθειαν. Σκιά γάρ τά τῆς Παλαιᾶς, εἰκών δέ τά τῆς Νέας Διαθήκης, ἀλήθεια δέ ἡ τῶν μελλόντων κατάστασις.
Κἆτα τήν ἱεράν: Κἆτα παροξυτόνως· δηλοῖ δέ τό, 'καί τότε'.
§ 3. Τῶν ἀγαλμάτων: Ἀγάλματα μέν φησι τάς εἰκόνας τῶν ἀοράτων καί μυστικῶν, ἤγουν τά συμβολικῶς τελούμενα· πρῶτον δέ τούτων τό τῆς συνάξεως μυστήριον ἀπεκάλεσεν, οὗτινος τό νοητόν, ἤγουν τό κατά θεωρίαν δηλούμενον, ἀπογυμνοῦν ἐπαγγέλλεται.
Ἥ τε γάρ ὑπέρ πάντα: Ἰδού εἰς τρόπος τῆς θεωρίας τοῦ προκειμένου κεφαλαίου.
Οὐκ ἔξω τῆς: Σημείωσαι τήν κατ' οὐσίαν ἀκίνητον στάσιν, καί ὅτι Θεοῦ τύπος ὁ ἐπίσκοπος. Σημείωσαι, ὅτι κατά τρεῖς τρόπους ἀνάγεται τά περί τοῦ θυμιᾷν· ἀπό τοῦ θυσιαστηρίου ἀρχόμενον τόν ἱεράρχην καί πάντα τόν ναόν περιελθόντα, εἰς αὐτό πάλιν ἀποκαθίστασθαι.
(≡14Ε_368≡> Ὡσαύτως: Τρόπος ἕτερος.
Τρόπον, ὁ θεῖος: Τρόπος τρίτος τῆς προκειμένης θεωρίας, πῶς καί ἐπί τοῦ ἐπισκόπου ἀπό τοῦ ἑνός πληθύνεται, τοῖς δέ ἥττοσιν ἀκατάσχετός ἐστι, τουτέστι μή ἐπικοινωνῶν τοῖς χείροσιν.
§ 4. Ἡ δέ τῶν ψαλμῶν: Τί οἱ ψαλμοί. Καί σημείωσαι τό συνουσιωμένη· ἀλλά καί ὅτι 'σχεδόν' προσέθηκεν· οὐ γάρ ἀλλήλοις ἥνωται ταῦτα κατ' οὐσίαν, ἀλλά τῷ πρός ἕνα σκοπόν τά πάντα συντελεῖν, τουτέστιν εἰς τήν τῶν ἀνθρώπων σωτηρίαν, ἔφη τό συνουσιωμένη· ὅθεν εὐθύς ἐπήγαγε τό σχεδόν, κολάζων τήν ἀπό τῆς λέξεως ἐναντίωσιν. Κατωτέρω δέ μίαν ἔμπνευσίν φησι, τουτέστι μίαν σύμπνοιαν, ὅ δηλοῖ τό, ἕνα πάντων εἶναι σκοπόν.
Πᾶσα μέν γάρ ἱερά: Τῶν τῆς Παλαιᾶς βιβλίων κατ' ἐπιδρομήν ἐπίμνησις.
Τῶν ἀνιώντων: Λυπούντων, ὡς ἐπί τοῦ Ἰώβ.
Ἐρώτων ἄσματα: Περί τοῦ ἔρωτος τῶν ἀσμάτων.
Ἤ τάς ἀνδρικάς: Ἐντεῦθεν ὁμοίως τά Νέας εἰσάγει.
Ἀγαπητοῦ καί: Νομίζω ὡς τήν Ἀποκάλυψιν τοῦ θείου Ἰωάννου δηλοῖ, ἤ τό Εὐαγγέλιον αὐτοῦ, ὅ καί μᾶλλον.
§ 5. Συνερρίζωσε: Συνείλκυσεν.
Ἡ δέ τῶν θείων: Ὁ σκοπός τῶν ψαλμῶν ἐστι, φησί, τό ὑμνῆσθαι Θεόν τε καί τούς αὐτοῦ γνησίους θεράποντας, ὑπαγορευτικήν τῶν τοιούτων καί περιεκτικήν ἐχόντων δύναμιν· ἥτις, φησίν, ἀναγκαίως ἐν πᾶσι τοῖς ἱερατικῶς τελουμένοις παραλαμβάνεται, ἔμμονον τήν τῶν ψαλμῶν μνήμην ἐμποιοῦσα τοῖς ψάλλουσι.
Θεουργίας: Μεγαλειότητας.
Καί τῇ τῶν θειων ὠδῶν: Σημείωσαι, ὅτι τό τῆς ψαλμῳδίας σύμφωνον ὁμοφροσύνης τῆς πρός Θεόν καί ἑαυτούς ὑπάρχει διδασκαλία.
(≡14Ε_370≡> Συντετμημένα: Ὅτι τά συντετμημένα, τουτέστι τά ἀσαφῇ, διά τῶν ἐπιτελουμένων συμβόλων σαφηνίζεται· τοῦτο γάρ δηλοῖ τό 'εὐρύνεται'. Σημείωσαι, δέ ὅτι τά συνεσκιασμένως ἐν τοῖς ψαλμοῖς λεγόμενα, διά τῆς τῶν Γραφῶν ἀναγνώσεως σαφηνίζεσθαι λέγει ὁ Πατήρ.
Ἐν ταύταις: Ἐν ταύταις γάρ, ταῖς Γραφαῖς δηλονότι, ὁ ἀκριβῶς ἐνορῶν, γινώσκει, ὅτι ἕν καί τό αὐτό Πνεῦμα πάσας ἐλάλησε.
Κηρύσσεται: Ὡς σαφηνίζουσα δι' ἑαυτῆς τήν Παλαιάν.
Ὁ μέν ἔφη τάς: Ὡς ἡ μέν, ἡ Παλαιά Διαθήκη, ἔφη, ἡ δέ Νέα ἐτέλεσε.
Τῆς θεολογίας: Σημείωσαι, ὅτι τήν Παλαιάν Γραφήν θεολογίαν καλεῖ, τήν δέ Καινήν θεουργίαν.
§ 6. Καθόλου τῶν: Οἱ καθόλου ἀκατήχητοι καί ἀνήκοοι τούτων ἑλόμενοι ἑκουσίως.
Τῆς θεογενεσίας: Τουτέστι τοῦ ἁγίου βαπτίσματος.
Τούς δέ κατηχουμένους: Περί τῶν κατηχουμένων καί ἐνεργουμένων καί ἐν μετανοίᾳ ὄντων, καί τίνων μετέχουσιν.
Ἡ μέν οὖν ἐσχάτη: Ὅτι οἱ κατηχούμενοι, ἔσχατοί εἰσιν.
Ἀμέθεκτοι: Ἀμέτοχοι.
Μαιευόμενοι: Ἀναγεννώμενοι.
Ἀμβλωθρίδια: Νεκροτόκια.
§ 7. Ἀνίερος μέν καί αὐτή: Ἀτελείωτος. Σημείωσαι, ὅτι τοῖς ἐνεργουμένοις κατατάττει καί τούς τοῖς σωματικοῖς θελκτηρίοις ἀμετανοήτως ἐπιμένοντας, οἷον τούς πόρνους, τούς φιλοθεάμονας, καί τούς τά παραπλήσια μετιόντας, οὕς ἐξονομάζων ὁ θεῖος Ἀπόστολος ἐπιφέρει, τῷ τοιούτῳ μηδέ συνεσθίειν. Ταῦτα καί ἐν τοῖς ἑξῆς μᾶλλον τρανοῖ. Ἰστέον δέ, ὅτι ἡ ἀκρίβεια (≡14Ε_372≡> αὕτη νῦν τῆς τῶν τοιούτων διαστολῆς τε καί διαστάσεως οὐ γίνεται.
Ὁ τοιοῦτός ποτε: Σημείωσαι, ὅτι ὁ Θεῷ ἡνωμένος οὐκ ἐνεργηθήσεται ὑπό ἀκαθάρτου πνεύματος.
Ἐναγεστάτην ἐνέργειαν: Ὅτι ὑπέρ τούς καταπίπτοντας δαιμονῶσιν οἱ ἀσελγεῖς.
Τά μέν ὄντων: Ὅτι τά ὄντως ὄντα τάς ἀρετάς λέγει.
Τήν πρόσυλον: Ἐπειδή καί ἡ ὕλη πολυπαθῶς ἀλλοιοῦται.
Ἐν τοῖς ἀλλοτρίοις. Σημείωσαι, ὅτι ἀλλότρια ἡμῶν ἐστι τά πρός ἁμαρτίαν· οὐ γάρ φυσική ἡμῶν ἐστιν ἡ ἁμαρτία, ἀλλ' ἡ εἰς πᾶν ἕργον ἀγαθόν ἐπιτηδειότης, κατά τόν Ἀπόστολον, καί τό ἐν ψαλμοῖς· «καί ἀπό ἀλλοτρίων φεῖσαι τοῦ δούλου σου». Ἔνθεν νοεῖς καί τό εἰρημένον παρά Κυρίου· «εἰ δέ ἐν τῷ ἀλλοτρίῳ πιστοί οὐχ εὑρέθητε, τό ὑμῶν τίς ὑμῖν δώσει;». Διά τοῦτο καί τά ἀλλότρια ταῦτα οὐκ ὄντα λέγεται· οὐ γάρ τῆς φύσεώς εἰσιν, ἀλλά νόθα· τό δέ κατά φύσιν πράττειν ὄν ἐστι καί ἡμέτερον. Ἄλλως. Ἀλλότρια ἔφη τά κατά κόσμον, ὡς οὐ τινός ἰδικῶς [ἴδια], ἀλλ’ ἐξ ἄλλων εἰς ἄλλους μεταπίπτοντα ἤ καί ὡς οὐκ οὔσης ἐν τούτοις διά παντός τῆς ἡμετέρας διαγωγῆς, ἀλλά πρός ἕτερον βίον ὁρώσης, ἐφ' ᾦ καί γεγόναμεν.
Τοῦ λειτουργοῦ: Τουτέστι, μή τινες τῶν ἐνεργουμένων ἐμπαθῶσιν, ὡς ἑξῆς φησιν.
Ἡ τῶν ἐμπαθῶς: Ἀπόδειξις ἐναργής.
Ἐπειδή δέ τοῦ θείου: Περί τῆς τάξεως τῶν ἀπολυομένων.
Ἀμύητοι: Οἱ κατηχούμενοι, οἱ ἀσελγεῖς.
Δείγματά τε: Ἐκτυπώσεών τε χλευάσματα.
Δι' ἀνανδρίαν: Σημείωσαι, πόθεν φησίν ὑπό δαιμόνων ἐνοχλεῖσθαί τινας τῶν πιστῶν.
(≡14Ε_374≡> Ἕξει καί ἔρωτι: Οἱονεί τῇ μετανοίᾳ.
Οἱ πανίεροι: Οἱ πιστοί καί πρός Θεόν καί πρός ἀλλήλους ἡνωμένοι.
α'. Καθολικῇ: Καθολικήν ἔφη τήν ὑμνολογίαν, ἤ ὡς ὑπό πάντων ἀδομένην, ἤ ὡς ὑπέρ καθολικῆς χάριτος γινομένην.
β'. Τόν ὕμνον δέ τοῦτον. Σημείωσαι, ὅτι τόν ὕμνον, σύμβολον καί ὁμολογίαν καί εὐχαριστίαν ἐκάλεσε.
Δοκεῖ γάρ μοι: Πρός τί πέρας ὁρᾷ τό σύμβολον.
γ'. Τήν μέν οὐσίαν: Τουτέστι κατά τόν τοῦ Ἀποστόλου λόγον εἰπόντος, «πάντα γάρ ἡμῶν ἐστιν». Ἀρχέτυπα δέ κάλλη φησί τά τῇ θεία φύσει ἐπιθεωρούμενα, ὧν τήν κατά τό ἐνδεχόμενον μετουσίαν τοῖς ἀνθρώποις ἐδωρήσατο, ἤ τό κατ' εἰκόνα λέγει καί καθ' ὁμοίωσιν.
δ'. Ἐπισκευαστοῖς. Τουτέστι τοῖς ἐξ αὐτοῦ κατασκευαζομένοις ἀγαθοῖς εἰς ἡμᾶς.
ε'. Παντελεῖ τῶν: Σημείωσαι, τί φησι περί Χριστοῦ, ἤγουν τῆς τελείας αὐτοῦ ἐνανθρωπήσεως, καί κατά Ἀπολλιναρίου.
Ὁ θεῖος ἄρτος: Σημείωσαι, ὅτι οὐ μόνον ὁ ἅγιος ἄρτος κεκαλυμμένος προετίθετο, ἀλλά καί τό θεῖον ποτήριον, ὅπερ νῦν οὐ γίνεται.
§ 8. Θειότατος ἀσπασμός: Σημείωσαι, διά τί ὁ ἀσπασμός δίδοται.
Ἐπιθυμίας, ἐξ: Σημείωσαι, ὅτι αἱ ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίαι μερισταί εἰσι, μερίζουσαι ἡμᾶς καί τοῦ Θεοῦ καί ἀλλήλων, τάχα δέ καί ἑαυτῶν.
Ὁμοειδεῖς ἀπέχθειαι: Τουτέστι πρός τούς ὁμοίους ἀνθρώπους.
§ 9. Πτυχῶν: Διά τί μετά τόν ἀσπασμόν δίπτυχα ἀναγινώσκεται.
(≡14Ε_376≡> Τούς ὁσίως: Σημείωσαι, ὅτι τά δίπτυχα τῶν ἀποθανόντων ἐπί αὑτοῦ μόνον ἀνεγινώσκετο, οὐχ, ὡς νῦν, καί τῶν ζώντων.
Ἡ θεολογία φησί: Ταῦτα ἐκ τῆς λεγομένης Σοφίας Σολομῶντος· καί σημείωσαι, ὅτι καί οὗτος ὁ ἅγιος πατήρ ταύτῃ ἐχρήσατο.
Σκόπει δέ: Τοῦτό φησιν, ὅτι τό λεγόμενον ἐν προφήταις ἀναμνῆσαι ἑνώπιον Κυρίου, οὐχ οὕτω δεῖ νοεῖν, ὡς τῆς μνήμης τοῦ Θεοῦ ἀνανεουμένης· ἐν τῇ φαντασίᾳ τοῦ μνημονικοῦ, ὅπερ ἐπί τῶν ἐν σαρκί προσδεδεμένων νοερῶν, τουτέστιν ἡμῶν, συμβαίνει, ἀλλά μνήμη Θεοῦ εἰκότως λέγοιτ', θεοειδεῖς ἐν αὐτῷ γενομένους δι' ἐναρέτου βίου, καί ἀξιωθέντας τῆς ἀνεπιλήστου περί αὐτόν γνώσεως. Σημείωσαι πῶς λαμβάνει τό ρητόν τοῦ ψαλμοῦ.
Συμβόλων: Τοῦ σώματος καί αἵματος.
§ 10. Ὕδατι τάς: Τί τό νίψασαι τάς χεῖρας, καί πότε.
Φησίν, ὁ λελουμένος: Σημείωσαι, πῶς λαμβάνει ὁ πατήρ τό τοῦ Κυρίου ρητόν, τό λέγον, «ὁ λελουμένος οὐ χρείαν ἔχει τούς πόδας νίψασθαι». Ἡ δέ σύνταξις τῶν προκειμένων πρός τό ὑπαινίσσεται τήν ἀπόδοσιν ἔχει, ἵν' ᾖ τό λεγομένον οὕτως· Ὅτι μέν τόδε ἐστίν, ὑπαινίσσεται, ὁ λουτήρ μέν ἐν τῇ νομικῇ λατρείᾳ, ἐν δέ τῇ καθ' ἡμᾶς ἡ τῶν χειρῶν ἀπόνιψις. Τό δέ ἄσχετος καί ἀπόλυτος δηλοῖ, ὡς τῇ ἥττονι οὐκ ἐνεχθήσεται ἀγωγῇ καί διαθέσει. Ἄλλως· Ἡ καθ' ὑπέρβασιν τῆς συντάξεως ταύτης ἀνάγνωσις οὕτως ἁρμοσθήσεται· ὅτι μέν οὖν, ὡς τά λόγιά φησιν, ὁ λελουμένος οὐ δεῖταί τινος ἑτέρας καθάρσεως, εἰ μή τῆς τῶν ἄκρων, εἴτ' οὖν ἐσχάτων, ἑαυτοῦ νίψεως, δι' ἧς (≡14Ε_378≡> ἀκροτάτης καθάρσεως ἐν πανάγνῳ τοῦ θεοειδοῦς ἕξει ἄχραντον ποιήσεται· καί ἀκηλίδωτον τήν ἐπιστροφήν, καί πρός τά δεύτερα προϊών ἀγαθοειδῶς· ὡς τοῦ θεοειδοῦς ἀποσώζων τό πλῆρες καί ὁλόκληρον, ἄσχετος ἔσται καί ἀπόλυτος, ὡς καθάπαξ ἑνοειδής καί πρός τό ἕν αὖθις ἑνιαίως ἐπιστρεφόμενος.
Εἰ μή τῆς τῶν ἄκρων: Τί ἐστι τό μή δεῖσθαι τόν λουσάμενον ἑτέρας νίψεως, εἰ μή τά ἄκρα νίψασθαι· δεύτερα δέ φησι τά αἰσθητά, εἰς ἅ διά φαντασίας προσπάσχει ἡ ψυχή.
Ὁ μέν ἱερός: Σημείωσαι, ὅτι οὐ λουτήρ ἦν ἐν τῷ νόμῳ καί ὅτι σύνταγμα ἔχει ἄλλο περί τῆς κατά νόμον ἱεραρχίας, ὅπερ οὐ φέρεται.
Τοῦ ἱεράρχου: Σημείωσαι τό ἔνθεον τοῦ ἱερέως, τό ἀληθῶς τελειότατον.
Ἱερουργίαν ἀποκεκαθάρθαι: Τῇ θείᾳ ἱερουργίᾳ δηλονότι.
Ἐσόπτρων ἀγλαΐαν: Ἔσοπτρά φησι τάς τῶν ἁγίων ψυχάς, ὡς τοῦ θείου φωτός δεκτικάς καί τῆς κρείττονος λήξεως ἀφομοιωτικάς.
Ἐφιέντων διϊέναι: Καί νῦν Ἀττικίζων, ὡς Ἀθηναῖος, συνέταξε τό ρητόν, φάσκων, τῶν μαρμαρυγῶν ἐξιέντων τήν οἰκείαν αἴγλην, δέον πρός θηλυκόν τῶν μαρμαρυγῶν ἐφιεισῶν εἰπεῖν, ὅ δή καί ἄνω ἐν κεφαλαίῳ ζ' τοῦ Περί οὐρανίας ἱεραρχἰας βιβλίου πλατύτερον ἐδείξαμεν, ὡς Ἀττικόν τό σχῆμα. Ἐκεῖ οὖν ἀνάγνωθι.
Ἡ δέ τοῦ ἱεράρχου: Σημείωσαι, διά τί ἐπί τοῦ θυσιαστηρίου νίπτεται ὁ ἱεράρχης, ἤτοι ἐπί τῶν ἁγίων, τουτέστιν ἔμπροσθεν αὐτῶν.
Καί τῆς ἀκροτάτης: Τῆς ἄκρας καθάρσεως δηλαδή.
Καί ὑπ' ὄψιν: Μᾶλλον τότε ἔμενον κεκαλυμμένα τά θεῖα δῶρα, ἕως καιροῦ τῆς ἁγίας μεταλήψεως· καί τοῦτο δηλοῖ μετ' (≡14Ε_380≡> ὀλίγᾳ. Ἤ τό γε ἀκριβές, ὅτι κουφίζων ὁ ἱεράρχης τόν ἅγιον ἄρτον, ἐδείκνυ τήν εὐλογίαν, λέγων, «τά Ἅγια τοῖς ἁγίοις».
§ 11. Τινάς μέν οὖν: Τάς εἰς ἡμᾶς προνοίας πάσας ὀλίγοι ἴσασι, τάχα δέ οὐδέ ὀλίγοι ἴσασι· καί περί τίνος ἡ προσκομιδή.
Ἀρωγόν: Βοηθόν.
Τήν ἀνθρωπείαν: Περί τῆς τῶν ἀνθρώπων ἀποπτώσεως.
Ὑπερβασία: Παραβασία,
Οἰκείαις ροπαῖς: Ὅ ἐστιν αὐθαιρέτως. Ἡ δέ σύνταξις πρός τά ἄνω εἰρημένα ἐστίν· εἶπε γάρ, ὅτι τήν ἀνθρωπείαν φύσιν ἡ πολυπαθεστάτη ζωή διαδέχεται, τά δέ ἄλλα διά μέσου, ἀπό τοῦ 'ἀκολούθως γάρ' ἕως τοῦ 'ἔνθεν ἐλεεινῶς'.
Θελκτικαῖς: Θεραπευτικαῖς.
Τό τῆς ἀρχῆς: Ἐπειδή καί ἀρχήν τῆς συστάσεως ἐκ γῆς ἔχομεν, τό γάρ σωματικόν ἡμῶν ἐξ αὐτῆς, εἰκότως μετά τήν παράβασιν καί τό τέλος πρόσφορον ἔχομεν τῇ ἀρχῇ· εἰς γῆν γάρ ἀναλύοντες· ἐπεί ἐρρήθη, ὅτι «γῆ εἶ, καί εἰς γῆν ἀπελεύσῃ».
Πέρας: Τουτέστι τόν θάνατον.
Ἀναγώγου ζωῆς: Ἀναγωγόν δέ ζωήν τήν τά ἄνω ζητοῦσαν καί πρός Θεόν ἐπεστραμμένην φησι.
Πολυπαθεστάτην ἀλλοίωσιν: Τί ἐστιν ἀλλοίωσις ἐπί σωμάτων, ἐν τῷ Περί τῶν θείων ὀνομάτων διεξήλθομεν.
Δυσμενεῖς: Ταλαιπώρους.
Εἰς ἀνυπαρξίας οἰκτρῶς: Εἰς ἀνυπαρξίαν δέ διά τήν ἁμαρτίαν· ὁ γάρ ἁμαρτωλός τρόπον τινά οὐχ ὑπάρχει· τό γάρ κακόν ἀνύπαρκτον.
Ἀπειροτάτη φιλανθρωπία: Περί τῆς ἐνανθρωπήσεως, ὅτι ταύτην φιλανθρώπως ἐνήργησεν.
(≡14Ε_382≡> Αὑτουργόν ἡμῶν: Σημείωσαι τήν ἀκρίβειαν τῶν δογμάτων, ἐν πολυπληθείᾳ λέξεων φραζομένην καί πολεμοῦσαν πάντας αἱρετικούς· τό μέν γάρ αὐτουργόν γενέσθαι τήν εἰς ἡμᾶς πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ δηλοῖ, ὅτι αὐτός ἦν ὁ Θεός Λόγος· οὐ μήν ἄλλος ἐν ἄλλῳ, ὥς τινες μαίνονται σύν Νεστορίῳ. Τό δέ ἐν ἀληθεῖ μεθέξει πάντων τῶν ἡμετέρων ἀναμαρτήτως καί Μανιχαίους καί Εὐτυχιανιστάς καί Ἀπολλιναριστάς καί Ἀκεφάλους καί πάντας ἁπαξαπλῶς τούς αἱρετίζοντας καταβάλλει.
Ἕξεως: Τό ἕξεως ἐνταῦθα οὐ ποιότητός τινος ἐμμόνου νοητέον, ἀλλά καθέξεως καί διαμονῆς, ἤτοι κατασχέσεως.
Οὐ κατά δύναμιν: Σημείωσαι, ὅτι οὐκ ἐν ἰσχύϊ ἐνίκησεν ὁ Χριστός τόν Σατανᾶν, ἀλλά κρίσει καί δικαιοσύνῃ. Τοῦτο καί Γρηγόριος ὁ Νύσσης ἐν τῷ Κατηχητικῷ φησιν.
Ὀλβίου: Πλουσίου.
Ἀνείδεον κάλλεσι: Καί ἀνωτέρω οὕτως ἔφημεν, ὅτι ἀνείδεον τό τῆς ἀγνοίας σκότος φησί. Σημαίνει δέ τήν ἐλευθερίαν ἡμῶν.
Ἐναγεστάτων: Μεμιασμένων.
§ 12. Δεῖ ταῖς ἱεραρχικαῖς: Τῆς θεαρχικῆς ἀγαθότητος, ὡς ἔφη ἐν ἀρχῇ τοῦ κεφαλαίου.
Ὑμνήσας δέ καί: Τουτέστι τόν ἄρτον καί τό ποτήριον εὐλογῶν τῶν ἁγίων δώρων. Σημείωσαι δέ ὅτι πανταχοῦ συμβολικήν λέγει τήν θείαν ἱερουργίαν, καί τά ἅγια δῶρα σύμβολα τῶν ἄνω καί ἀληθινωτέρων.
Τόν γάρ ἐγκεκαλυμμένον: Οὕτω καί πρό ὀλίγου εἴρηται, ὅτι κεκαλυμμένον ἔμενε τό θεῖον δῶρον ἕως καιροῦ μεταλήψεως, εἰ μή ἄρα κεκαλυμμένον λέγεται τό ἀπό τῶν πολλῶν καί ἔξω ἑστώτων, καί ἁπλῶς λαϊκῶν ἀποκεκρυμμένον.
Τό γάρ ἕν καί ἁπλοῦν: Ἐπειδή καί ψυχήν νοεράν καί (≡14Ε_384≡> σῶμα γήϊνον ἔλαβε. Ἐξ ἡμῶν εἰδοποιούμενον, τοῦτ' ἔστι τό καθ' ἡμᾶς εἶδος, ἤγουν τήν φύσιν λαβών. Σημείωσαι δέ πῶς κοινωνοί θείας φύσεως γινόμεθα Χριστῷ ἑνούμενοι. Σημείωσαι καί τά περί τῆς οἰκονομίας, καί τίς ὁ φανείς, καί τίς ἡ κλάσις τοῦ ἄρτου καί διανομή.
Κατ' ἄκρον: Τουτέστι κατ' ἄκρον ἕνωσιν καί τελείαν, καί οὐσιώδη καθ' ὑπόστασιν ἀληθῆ.
Ἀλωβήτου: Ἀβλαβοῦς.
Χρή γάρ ἡμᾶς: Σημείωσαι τίς ὁ σκοπός τοῦ Χριστιανισμοῦ,
§ 13. Ὑπ' ὄψιν ἄγων: Περί τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐνταῦθά φησιν οὐ συμβολικῶς, ὅν καί νοητήν ἡμῶν ἔφη ζωήν. Τό δέ 'παντελεῖ', ἐπειδή καί ψυχήν νοεράν καί σῶμα γήϊνον ἀνέλαβε. Καί καλῶς εἶπεν 'ἀσυγχύτῳ ἐνανθρωπήσει'· ἔμεινε γάρ Θεός ἄνθρωπος ὀφθείς, καί ἑκατέρας φύσεως σώζων τά ἰδιώματα· καί σημείωσαι κατά Ἀπολλιναριστῶν.
Ἐξ ἡμῶν εἰδοποιούμενον: Τουτέστι τό καθ' ἡμᾶς εἶδος, ἤγουν τήν φύσιν λαβόντα,
Κοινωνοί Θεοῦ: Σημείωσαι πῶς κοινωνοί θείας φύσεως γινόμεθα, Χριστῷ ἑνούμενοι.
§ 14. Εἰς εὐχαριστίαν: Περί εὐχαριστίας.
Μεταδόσεως ἡγεῖται: Κατά κοινοῦ τό ἡγεῖται, ἤγουν προηγεῖται· ὅτι πρῶτον δεῖ τόν ἱερέα μεταλαμβάνειν, καί οὕτω μεταδιδόναι. Οὐκοῦν ἡ μετοχή ἡγεῖται, καί ἡ μετάληφις τοῦ προσκομίσαντος τῆς μυστικῆς διανεμήσεως τῶν λοιπῶν.
Ταῖς ἐνθέοις διδασκαλίαις: Ὁποῖον δεῖ τόν ἱερέα εἶναι.
Οἱ τολμηρῶς ἀποκεχρημένοι: Ὅ λέγει τοῦτό ἐστιν· ὥσπερ ὁ ἱερεύς μή πρῶτος μεταλαμβάνων τῶν ὑπ' αὐτοῦ προσκομισθέντων, ἀνίερός ἐστιν, οὕτω καί οἱ τολμῶντες διδάσκειν ἄλλους, (≡14Ε_386≡> μή πράττοντες ἅ διδάσκουσιν, ἀνίεροί εἰσι· δεῖ γάρ ποιεῖν, καί οὕτω διδάσκειν, κατά τό εἰρημένον ὑπό τοῦ Κυρίου· «ὁ ποιήσας καί διδάξας, οὗτος μέγας κληθέσεται».
Θεσμοθεσίας: Τοῦ θείου νόμου.
Οὐ τολμητέον: Φοβήθητι πάνυ.
Ἁρμοστήν: Τουτέστιν ἁρμόδιον. Ἁρμοστήν ἔλεγον οἱ Λακεδαιμόνιοι τόν καθισταμένον ὑπ' αὐτῶν ἄρχοντα τῶν ὑποκειμένων αὐτοῖς πόλεων, παρά τό ἁρμόζειν τούς ἀρχομένους ζῇν κατά τούς νόμους, ὅθεν καί ἁρμοστήρας πάλιν ἐκάλουν Ἀθηναῖοι τούς εἰς τό εὖ ζῇν διατάττοντας, ὡς σαφῶς Πλάτων ὁ κωμικός δηλοῖ ἐν Πρέσβεσι τῷ δράματι. Καί ἐνταῦθα τοίνυν 'ἁρμοστήν' τόν ἄρχοντα τῆς Ἐκκλησίας ἐπίσκοπον οἰκείως ὠνόμασε.
§ 15. Τῇ γάρ ἱερᾷ: Σημείωσαι τί ἐστι τό, «γεύσασθαι καί ἴδετε».

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'

Α'. Οὕτω πρός τό ἕν: Τουτέστι πρός τό νοητόν καί πνευματικόν.
Εὐόσμου περιαγωγῆς: Ἀντί τοῦ θυμιάσαντος τοῦ ἐπισκόπου πᾶσαν τήν ἐκκλησίαν.
Β'. Μελῴδημα: Τό «Ἅγιος» δηλονότι, ἤ καί τό «Ἀλληλούϊα».
Καί τήν ἐπ' αὐτῷ: Δι' αὐτοῦ γάρ ἅπαν ἅγιον τελειοῦται.
Γ'. § 1. Τοῖς ἱεροῖς: Σημείωσαι ἀληθῶς θεῖον λόγον, ὅτι δεῖ τούς θείους ἄνδρας κεκαλυμμένας ἔχειν ἀπό δόζης κενῆς τάς τῆς ἀρετῆς πράξεις.
Ἄγαλμα: Εἰκών.
(≡14Ε_388≡> Εἰ θέμις: Εἰ δίκαιον.
Ἐν τῇ εἰκόνι: Εἰ καί τό ἀπαράλλακτον καί πάντῃ ὅμοιον ἔχει ἡ εἰκών πρός τό ἀρχέτυπον, ἀλλ' ἡ οὐσία, φησί, διάφορος· ἡ μέν γάρ ἄψυχος, τό δέ ἔμψυχον· καί τό μέν ἀληθινόν ζῶον ἔμπνουν, τό δέ τοῦ ζωγράφου ἔργον ἐκ κηροῦ καί χρωμάτων· ἐν τούτῳ τοίνυν τῆς διαφορᾶς θεωρουμένης, ἡ ταυτότης ἐν ἀμφοτέροις τῇ ὁμοιότητι διάφορος.
Ἴνδαλμα: Ὁμοίωμα.
Εἰκότως: Πρός τό θεῖον κάλλος δηλονότι.
Δρῶσι: Πράττουσιν.
Εἰς τό θεαθῆναι: Σημείωσαι, πῶς ἐκλαμβάνει τό μή δεῖν ἡμῶν τάς εὐποιίας ἐκπομπεύειν.
Εἰσίν εὐωδίας: Τουτέστιν, ὁ Θεός (τοῦτο γάρ ἡ εὐωδία), τό ἀληθῶς καλόν ἀφ' ἑαυτοῦ ποιῶν, εἰς ἅπαντας οὐκ ἐπιστρέφειται, τουτέστιν οὐ φροντίζει κενοδόξως τῶν μή ἀποδεχομένων ἔσθ' ὅτε τάς παρ' αὐτοῦ κρίσεις, οὐδέ ἐπιτηδεύει δόξαν ἔχειν παρά ἀνθρώποις.
§ 2. Ὡς κρυφίων: Πολλάκις ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων ἐδηλώσαμεν, τί νοητόν καί τί νοερόν. Τοῦτο οὖν καί ἐνταῦθά φησιν, ὅτι τῷ ἐπισκόπῳ, ἁγίῳ ὄντι, ὡς συγγενεῖ τοῦ θείου φωτός ἀποκαλύπτει ὁ Θεός, οὐ δι' ἑτέρου διδασκάλου, ἀλλ' αὐτός αὐτόν φωτίζων, τό μυστήριον τῆς θεωρίας καί τοῦ μύρου· διό αὐτῷ τῷ ἐπισκόπῳ οὐ περίκειται κάλυμμα κατά τοῦ θείου μύρου, ἀλλ' «ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ», κατά τόν Ἀπόστολον, θεωρεῖ τά μυστήρια, τοῖς δέ μή τελείοις, χρεία συμβόλων· διό ταῖς πτέρυξι κεκαλυμμένον γίνεται τό ἅγιον μύρον τοῦ Θεοῦ καί τόν λαόν, καί διά τῆς ἑρμηνείας ἀποκαλύπτοντος τά σύμβολα. 'Θεωρούς' δέ καλεῖ τούς ἐπισκόπους, ἐπειδή καί παρ' Ἕλλησι (≡14Ε_390≡> θεωροί ἐκαλοῦντο οἱ προβαλλόμενοι παρά πάντων ἐπερωτᾶν τόν Θεόν περί μελλόντων, καί θυσίας ὑπέρ αὐτῶν προσφέρειν καί ἐξιλεοῦσθαι ὑπέρ αὐτῶν. 'Ἀνομοίους' δέ καλεῖ τούς ἀτελεῖς τοῦ λαοῦ· τοῦτο γάρ αὐτῷ ἔθος. Οὐδέ γάρ ἀποκρύπτεται τούς νοερούς, ἀλλ' ἀφανής ἐστι τοῖς βιβλίοις.
Αἰνιγμάτων: Δι' αἰνιγμάτων γάρ καί συμβόλων πρός τήν ἑαυτῶν ἀσθένειαν αὗται αἱ τάξεις φωτίζονται.
§ 3. Τῆς τῶν ἱεραρχικῶν: Τελειοῖ γάρ πάντα τό θεῖον μύρον ἐπιχριόμενον, ὥσπερ ἡ μετάληψις τοῦ ἁγίου σώματος καί αἵματος.
Τῶν θείων: Πάντες γάρ εὐωδιαζόμενοι τῆς θείας μυστικῆς εὐωδίας μεταλαμβάνουσιν ἀναλόγως.
Ἐνεργουμένων: Τῶν δαιμονώντων καί εἰς ἀσέλγειαν τετραμμένων, περί ὧν καί ἐν τῷ πρό τοὑτου κεφαλαίῳ φησι: 'Πτοίαν' δέ λέγει, οἱονεί θόρυβον, φόβον, πτόησιν, ἀπάτην.
Τοῖς δέ εἰς νοῦν: Διά τούς ἐν μετανοίᾳ φησίν.
Ἄγουσιν: Εὔτακτος ἀκολουθία καί ἀνάβασις τοῖς ἁγίοις κατάλληλος.
Τό ἑνοειδές: Τό ἑνοειδές φησι τό πρός τό ἕν, ἤγουν τόν τό Θεῖον ὁρῶντα αὐτόν νοῦν, ὅν καί ἑνοῦσθαι λέγει πρός αὐτό τό ἕν καί τῆς τούτου ἀποπληροῦσθαι ἑνώσεως.
§ 4. Τί δέ: Κατ' ἐρώτησιν ἀνάγνωθι τό χωρίον.
Εἰ γάρ ἡ τῶν: Ὅτι ἡ αἰσθητή εὐωδία τρέφει τήν αἴσθησιν καί εὐεκτεῖν ποιεῖ.
Κριτικοῦ: Κριτικόν φησι τό τῆς ψυχῆς διακριτικόν, ἤτοι τό νοερόν, ὅπερ εἰ μή τῆς ἐπί τό χεῖρον ροπῆς καθαρεύοι, οὐκ ἄν ἐν αἰσθήσει τῆς θείας εὐωδίας γενήσεσθαι λέγει.
Ὅλβον: Πλοῦτον.
Ἡδόμενοι: Ἀντί τοῦ εὐωδιαζόμενοι.
§ 5. Τῆς κατά νοῦν: Τό κατά νοῦν, ἐπί ἀγγέλων.
Δυοκαιδεκάδι σημαίνεται: Τἰνος τύπος αἱ ιβ' πτέρυγες. Σημείωσαι δέ τό μέγεθος τῶν σεραφίμ.
(≡14Ε_392≡> Θεολογίαν: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος».
Κακίας τε ἅμα: Σημείωσαι, ὅτι οὐ μόνον κακίας, ἀλλά καί λήθης ἀμετόχους τάς ἄνω δυνάμεις φησίν ὁ πατήρ.
Ἐπιστήμην: Καλῶς συνῆψε τῇ ἐπιστήμῃ τήν νόησιν ἡ γάρ ἀκριβής περί ὁτουοῦν κατανόησις ἐπιστήμην τούτου ἐργάζεται.
§ 6. Τάς μέν οὖν: Τίς ἡ ἰδιότης τῶν σεραφίμ, καί ὅτι ταύτην προεῖπε.
Τῶν ὑπερουρανίων: Ἐν τῇ Περί τῆς οὐρανίας ἱεραρχίας πραγματείᾳ φησί.
§ 7. Τό μέν οὖν: Θεωρία τῶν ἁγίων σεραφίμ. Σημείωσαι ὅλον τό χωρίον, ὅπως ἐκδίδωσιν ἐν αὐτῷ νοεῖν ἡμᾶς τά περί τῶν ἄνω δυνάμεων γεγράμμενα ἐν τοῖς προφήταις.
Ἑξαπλῆν θέσιν: Ἑξαπλῆν θέσιν τό ἕξ εἶναι πτέρυγάς φησι.
Πρῶτα καί μέσα: Εἴρηται ἐν τοῖς πρό τούτου, πῶς χρή ἐκδέχεσθαι τάς πρώτας καί μέσας καί τελευταίας δυνάμεις τῶν νοερῶν.
Διάπλασιν: Οὐ γάρ ἀληθῆ πτερά ἔχουσι.
Τῶν πτερῶν: Σημείωσαι δέ, πῶς ἔλαβε τά περί τῶν πτερύγων τῶν σεραφίμ, καί ὅτι καθ' ὅλον αὐτά ἵπταντο, μηδέν ἔχοντα ὑφειμένον καί ταπεινόν.
§ 8. Εἰ δέ τά πρόσωπα: Σημείωσαι ὡραιοτάτην θεωρίαν καί ξένην, διά τί οἱ σεραφίμ τά πρόσωπα καί τούς πόδας καλύπτουσι τοῖς πτεροῖς, τοῖς δέ μέσοις πέτανται.
§ 9. Καί τοῦτο δέ: Ἑρμηνεία τῶν σεραφίμ.
§ 10. Τῆς οὐσιώδους: Ἐν τῷ Περί τῆς οὐρανίας ἱεραρχίας λόγῳ ἐσαφηνίσθη, τί ἐστιν ἐπί ἀγγέλων οὐσιώδης ἕξις, ἐν ἑβδόμῳ κεφαλαίῳ.
α'. Οὐκ ἠγνόησεν: Ὅτι καί οἱ ἅγιοι ἄγγελοι ἴσασιν, ὅτι ὁ ἁγιάζων Ἰησοῦς καί ἡγιάσθη, καί πότε, καί πῶς.
Κατεληλυθότα: Τουτέστιν ἄνθρωπον γενόμενον.
(≡14Ε_394≡> β'. Πρός τοῦ Πατρός: Τοῦτό φησι διά τό μίαν εἶναι τῆς ἁγίας Τριάδος τήν ἐνέργειαν. Σημείωσαι δέ τήν ἀπαράβλητον ὀρθοδοξίαν τοῦ μεγάλου Διονυσίου, καί πῶς ἐφύλαξε τῆς θεότητος τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ, ὡς Θεός, πάντα, καί αὐτός ὡς ἄνθρωπος ἡγιάσθη ὑπό τε τοῦ Πατρός καί ὑφ' ἑαυτοῦ, ἐπεί καί Θεός, καί ὑπό τοῦ ἁγίου Πνεύματος, εἰδυιῶν καί τῶν οὐρανίων τάξεων τήν ἰδίαν ἀρχήν, τουτέστι, τόν αἴτιον αὐτῶν καί τόν δημιουργόν τόν Ἰησοῦν, ὅτι κἄν ἁγιάζηται, ἀλλ’ οὖν καί οὕτως ἔχει τό κατ' οὐσίαν ἀναλλοίωτον· Θεός γάρ. Σημείωσαι δέ ὅτι τήν οἰκείαν οἶδεν ἀρχήν ἐκ τῆς θεουργίας αὐτοῦ.
δ'. Σεραφίμ περιίστησι: Σημείωσαι, διά τί τῷ θείῳ μύρῳ περιίστανται τά ἑξαπτέρυγα. Ἀπαράλλακτον δέ εἶπεν ἤ ὡς πρός τό κατά πάντα τῆς καθ' ἡμᾶς φύσεως ὁμοιωθῆναι ἡμῖν χωρίς ἁμαρτίας, ἤ ὡς μή ὑπομείναντα παραλλαγήν ἤ τροπῆς ἀποσκίασμα κατά τήν θεότητα, ἐν τῷ προσλαβεῖν τό ἀνθρώπινον. Σημείωσαι δέ τήν ὁλικήν ἐνανθρώπησιν, διά τούς ἄνουν αὐτόν λέγοντας.
ε'. Τόν ἁγιαζόμενον: Μᾶλλον τότε οὕτως ἐφέρετο ἐν τῇ πρός Ἑβραίους· «ὅ τε γάρ ἁγιάζων καί ὁ ἁγιαζόμενος».
Τό μύρον: Διά τί σταυροειδῶς τό μύρον ἐν τῷ βαπτιστηρίῳ ἐκχεῖται.
Ὑπ ' ὄψιν ἄγει: Ἀντί τοῦ φανερῶς κηρύττει.
Θεογενεσίας καταδεόμενον: Ἀνέστη γάρ τριήμερος, μή κρατηθείς ὑπό τοῦ θανάτου.
Ἀκρατήτῳ: Ἀνέστη γάρ τριήμερος μή κρατηθείς.
Τούς εἰς τόν θάνατον: Ἔστι γάρ ἀπόκρυφος ἡ αἰτιολογία τοῖς πολλοῖς τοῦ μυστηρίου, διά τί τό εἰς Χριστόν βάπτισμα, ὅτιπερ εἰς τόν θάνατον αὐτοῦ βαπτιζόμεθα.
(≡14Ε_396≡> § 11. Ἀνθρωποπρεπῶς. Σημείωσαι καί ἐνταῦθεν, ὁ Χριστός, καί ὡς ἄνθρωπος, δέχεται τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἁγιαζόμενος, καί ὡς Θεός, δίδωσιν αὐτό. Σημείωσαι καί τό τῆς οὐσιώδους θεότητος, καί ὅτι ἀναλλοίωτος ἔμεινεν.
Ἕξει τό θειότατον: Εἰ, ἐπί τῶν ἀγγέλων οὐσιώδεις ἕξεις ἀκούοντες, οὐ ποιότητας ἔξωθεν κατά συμβεβηκός ἐπιγινομένας νοοῦμεν, ὡς καί πρό ὀλίγου εἴρηται, καί ἐν τῷ Περί τῆς οὐρανίας ἱεραρχίας λόγῳ κεφαλαίῳ ἑβδόμῳ διεσαφήσαμεν, πολλῷ μᾶλλον ἐπί τοῦ καί ὑπέρ οὐσίαν κυρίως ὄντος Θεοῦ τήν ἕξιν οὐ ποιότητα δεξόμεθα, τήν ἐπί τοῖς συνθέτοις συμβαίνουσαν, ἀλλ’ ἕξιν οὐσιώδους θεότητος, τήν φυσικῶς ἔχουσαν ἐξ αὐτῆς τά τῆς ἀγαθότητος ἅπαντα. Τέως δέ σημαίνει, ὅτι καί ἡ θεότης οὐκ αὐτοουσία ἐστί τοῦ Θεοῦ, ἀλλά τῆς οὐσίας δόξα.
§ 12. Θυσιαστηρίου: Ὅτι καί τό θυσιαστήριον μύρῳ τελειοῦται, καί διά τί.
Θυσιαστήριον Ἰησοῦς: Ὅτι Ἰησοῦς ἐστι τό θυσιαστήριον· καί σημείωσαι τό μέγεθος καί τό ὕψος τοῦ τοιούτου θυσιαστηρίου, ὅπερ ἐστίν ὁ Χριστός.
Μυστικῶς ὁλοκαυτούμενοι: Τό τέλος αἰνίττεται τοῦ πεντηκοστοῦ ψαλμοῦ.
Μύρου τελετήν: Ὅτι μύρου τελετή ἐκλήθη, καί διά τί.
Θεουργικῶς ἅπαντα: Ὅ φησι τοῦτό ἐστι· Πάσης θείας θεοφανείας καί ἐργασίας διά συμβόλων δεικνυμένης, ἀκόλουθον τοῦ ἀλληλούϊα τοῦ τῶν προφητῶν μέλους τό σύμβολον, θεώρησαι τί δηλοῖ.
Φασίν οἱ τά Ἑβραίων: Σημείωσαι κατά Ἀκεφάλων.
Θεοφανείας: Ποῖος λέγεται ψαλμός, καί δῆλον ὅτι εἷς τῶν ἐπιγεγραμμένων «Ἀλληλούϊα».

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε'

§ 1. Ἀποκληρώσεις: Ἀποκληρώσεις ταύτας καλεῖ διά τό (≡14Ε_398≡> ἑκάστην τάξιν ἱερατικήν ἀφωρισμένως ἔχειν ἱερατείας ὑπηρεσίας, οἷον ἀποκεκληρωμένας αὐτῇ, ἅς ὑπερβῆναι οὐ δύναται· δῆλον γάρ ἐστι τό ἔργον τοῦ διακόνου καί τῶν ἄλλων ὁμοίως. Δυνάμεις δέ καί ἐνεργείας ἐν τούτοις, ἔστι μέν λαβεῖν ἐφ' ἑνός νοήματος, τό αὐτό δηλούντων· τήν γάρ τοῦ καθαίρειν καί φωτίζειν διδασκαλικῶς δύναμιν ἔχειν λέγονται οἱ ταῦτα ἐνεργεῖν ἀφιέμενοι· ἔστι δέ καί ἑτέρως διαστείλασθαι, ὡς δυνάμεις μέν λαβεῖν τάς πνευματικάς δωρεάς καί ἀξίας, ἐνεργείας δέ τάς λειτουργίας· τάς γάρ τελειώσεις, πρόδηλον, ὡς ἐπί τῶν καταστάσεων, ἤγουν χειροτονιῶν ἐκληψόμεθα.
Καί τήν μέν: Ἑξῆς σαφηνίζει, τίς τε ἡ τριαδική διαίρεσις, καί τίς ἡ τριάς τῶν ὑπερβεβηκυιῶν τάξεων, περί ὧν καί προεξέθετο ἐν τῷ πρώτῳ κεφαλαίῳ τοῦ παρόντος λόγου. Καί σημείωσαι ὅτι ἐπί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας τριαδική διαίρεσίς ἐστι, καί ὁποία.
Ἡ καθ' ἡμᾶς ἱερά παράδοσις διαιρεῖται
εἰς μυστήριον· τοῦτο γάρ ἡ τελετή, εἰς μὑστην, εἰς μυουμένους.
§ 2. Ἡ μέν ἁγιωτάτη: Τίς ἡ ἐν οὐρανοῖς ἱεραρχία, καί ὅτι τελετή ἐστι τῆς οὐρανίας ἱεραρχίας ἡ τοῦ Θεοῦ κατά δύναμιν γνῶσις καί ἕξις. Μῦσται δέ ταύτης αἱ περί Θεόν πρῶται τάξεις, τελούμενοι δέ αἱ μετ' αὐτάς παρ' αὐτῶν μυούμενοι καί διδασκόμενοι τάξεις.
Μετ' ἐκείνην: Τίς ἡ κατά τούς δύο λαούς ἱεραρχία.
Τήν κατά νόμον: Περί τῆς κατά νόμον ἱεραρχίας.
Οὐκ εὐδιάκριτον: Σημείωσαι, ὅτι οὐκ εὔληπτον λέγει καί εὐδιάκριτον τήν τῶν νομικῶν διατάξεων θεωρίαν καί ἀλληγορίαν.
Ταύτῃ δέ τῇ κατά νόμον: Τίς ἡ τελετή τῶν ἐν νόμῳ.
(≡14Ε_400≡> Μύστου καί ἡγεμόνος: Μωσέως δηλαδή.
Ἱερογραφῶν τήν: Κατά τό εἰρημένον· «ὅρα, ποιήσεις πάντα κατά τόν τύπον τόν δειχθέντα σοι ἐν τῷ ὄρει».
Τήν τελειοτέραν: Περί τῆς νέας ἱεραρχίας τῆς ἐν Ἐκκλησίᾳ λέγει, ὅτι κλήρωσίς ἐστι τῶν κατά νόμον. Ταῦτα δέ ὁ Ἀπόστολος ἐν τῇ πρός Ἑβραίους φησί, καί ὁ Κύριος· «οὐκ ἦλθον καταλῦσαι τόν νόμον, ἀλλά πληρῶσαι».
Τῇ μεσότητι: Σημείωσαι, πῶς μέση ἐστίν οὐρανίας ἱεραρχίας, καί τῆς νομικῆς ἡ ἐκκλησιαστική ἱεραρχία, καί πῶς ταῖς δύο κοινωνεῖ, τῇ μέν τῷ πνεύματι, τῇ δέ τῷ γράμματι, τουτέστι τοῖς συμβόλοις.
Τό τρισσόν: Πῶς ἡ εἰς τρία διαίρεσις τῶν τάξεων,
Θεοειδεῖς τῶν ἱερῶν: Τουτέστιν, εἰς ἱεράν γνῶσιν, καί διδασκάλους, καί διδασκομένους.
Τῶν καθ' ἡμᾶς: Τῶν ἀγγέλων.
Διαιρεῖται ἡ τῶν τελετῶν ἱερουργία
εἰς κάθαρσιν, μύησιν, τελειωσιν.
Ἡ τῶν ἱερουργῶν διακόσμησις
εἰς κάθαρσιν εἰς φωταγωγίαν εἰς τελείωσιν
τῶν ἀτελέστων, τῶν καθαρθέντων, τῶν φωτισθέντων.
Ἡ τῶν τελουμένων δύναμις
εἰς καθαιρομένους, εἰς φωτιζομένους, εἰς τελειουμένους.
§ 3. Δύναμιν τήν ἱεράν: Ἐν τούτοις σκόπησον εὐκρινῶς δεικνυμένην τήν τριαδικήν τῆς ἱεραρχίας διαίρεσιν.
Ἡ δέ τῶν ἱερουργῶν: Περί τῶν τελούντων.
Ἀποκαθαίρει: Τί ἐστιν ἀποκαθαίρειν, καί τί τό φωτίζειν, καί τί τό τελειοῦν, εἶπεν ἐν τῷ Περί τῆς ἐν οὐρανοῖς ἱεραρχίας κεφαλαίῳ γ' περί τό τέλος, καί ὧδε προϊόν ἐρεῖ· αὕτη δέ ἡ τριάς.
(≡14Ε_402≡> Τελειώσεσιν: Πρώτην τό καθαίρειν τούς ἀτελέστους, μέσην καθ' ἥν ἄλλους μυοῦσιν, ἐσχάτην δέ τό τελειωθῆναι μόνον.
Ἡ πρώτη μέν: Ἀντί τοῦ ἡ τριάς τῶν ὑποβεβηκυιῶν τάξεων.
Ἡ τρισσή: Τίς ἡ τρισσή δύναμις τῶν ἱερέων.
Συνάξεως: Ἀπό κοινοῦ τό, ἀποδειχθείσης.
Νῦν δέ τήν: Ἐκ γάρ τῶν θείων Γραφῶν καθαιρόμεθα καί ἐλλαμπόμεθα πρός τήν ἱεράν θεογενεσίαν· ἐκ τῆς συνάξεως δέ καί τῆς τοῦ μύρου τελετῆς ἐπιστημόνως τελειούμεθα. Σημείωσαι καί ἐνταῦθα ὁμοίως δηλουμένην τήν τριαδικήν διαίρεσιν.
Διαιρεῖται ἡ ἱερατική διακόσμησις
εἰς καθαρτικήν, φωτιστικήν, τελειωτικήν.
§ 4. Ἤ οὑχί καί τάς αἰσθητάς: Ὡς ἐπί τῆς ὑέλου δεχομένης τόν ἥλιον, ὅπερ καί ἀνωτέρω εἶπε· καί οἷον ἐπί τοῦ πυρός ἤ τοῦ φωτός ἔστιν ἰδεῖν, τοῦ μέν διά τῶν ἀραιῶν καί διαφανῶν σωμάτων καταλάμποντος καί τά παχύτερα καί ἀλαμπῆ, τοῦ δέ πυρός διά τῆς εὐκαταπρήστου ὕλης καί τάς ἀνεπιτηδείους πρός μετουσίαν αὐτοῦ ἐκπυροῦντος φύσεις.
Ἐλλάμπει: Ἡ ἐνέργεια τοῦ ἱεράρχου δηλονότι.
Τούτων οὖν ἐστι: Κατά κοινοῦ ληπτέον τό ἐστί· προσυπακούεται γάρ ἐπί ὅλων τῶν ἐν τῷ τόπῳ.
Θεοπτικῶν, τό τοῖς: Σημείωσαι, ὅτι θεοπτικῶς ὁ ἱεράρχης πρῶτον ἐλλάμπεται, εἶτα μεταδίδωσι τοῖς ὑπ' αὐτόν, εἶτα τελειοῖ τούτοις, οἷς μεταδίδωσι τῆς ἐλλάμψεως.
§ 5. Πρώτη μέν ἐστι. Σημειωτέον, πῶς ἡ αὐτή πρώτη καί ἐσχάτη τάξις.
Ἡ δέ τῆς ἱεραρχικῆς: Περί τῆς τῶν τάξεων δυνάμεως. Οὕτω δέ χρή νοῆσαι τά προκείμενα, ὅτι πάντα μέν τά ἱερατικῶς τελούμενα εἰς τόν ἱεράρχην τήν ἀναφοράν ἔχει, ὡς αὐτοῦ διά τῶν ὑπ' αὐτοῦ ταγμάτων ταῦτα ἐνεργοῦντος, οἷς καί παρέσχε (≡14Ε_404≡> τήν δύναμιν τοῦ ταῦτα ἐνεργεῖν, ὅμως ἐν ἐξαιρέτῳ τῷ ἱεράρχῃ πρός αὐτουργίαν, καί οὐ διά τῆς ἑτέρων ὑπουργίας ἀποκεκλήρωται ὁ τοῦ μύρου ἁγιασμός καί ἡ τοῦ θυσιαστηρίου καθιέρωσις καί ἡ τῶν ἱερατικῶν χειροτονία, ἅτινα καί τελεσιουργούς εἰκόνας τῆς θείας δυνάμεως ἀπεκάλεσεν· ὁλότητα δέ φησι πάσας τάς τάξεις, ὡς εὐθύς ἐπεξηγεῖται.
Αὗται δέ εἰσι: Τουτέστιν αἱ τελειοῦσαι τόν ἅγιον ἄρτον εἰς σῶμα Χριστοῦ, καί τό ποτήριον εἰς ἅγιον αἷμα, καί τό ὕδωρ εἰς ἁγίαν κάθαρσιν, καί τόν ἀφώτιστον εἰς υἱοθεσίαν, καί πάντα τά λοιπά ὁμοίως.
Εἰ γάρ καί πρός τῶν ἱερῶν: Σημείωσαι, ὅτι καί ἁγιάσαι καί τελειῶσαι τό μύρον οὐκ ἔστι πρεσβυτέρων, οὕς καί ἱερεῖς καλεῖ, ἀλλ’ οὔτε θυσιαστήριον τελειῶσαι, ἵνα καί προσενέγκῃ ἐπ' αὐτοῦ, οὔτε μήν χειροτονῆσαι. Ταῦτα γάρ μόνος ὁ ἱεράρχης ποιεῖ, ὧν ἐκτός ὁ πρεσβύτερος, οὔτε βαπτίσει, οὔτε προσοίσει, ἀλλ’ εἰς τά προτελεσθέντα ὑπό τοῦ ἐπισκόπου ἱερουργήσει.
Ἁγιστείαν: Ἤτοι χειροτονίαν.
Ἑνιαίως: Μονομερῶς.
Τάς ἐπιστήμας: Ὅτι ἡ διδασκαλική τῶν μυστηρίων δύναμις τοῖς ἱεράρχαις ἁρμόζει.
§ 6. Ἡ δέ τῶν ἱερέων: Τίς ἡ τῶν ἱερέων τάξις, ἤγουν τῶν πρεσβυτέρων.
Αὐτή δρᾷ: Ἡ τῶν ἱερέων τάξις δηλονότι.
Ἡ δέ τῶν λειτουργῶν: Τίς ἡ τῶν λειτουργῶν τάξις, τουτέστι τῶν διακόνων.
Ἀποκαθαίρει: Πῶς ἀποκαθαίρουσιν οἱ διάκονοι.
Ὅθεν ἐπί τῆς ἱερᾶς: Θεωρία τῆς καθάρσεως. Σημείωσαι δέ, ὅτι τῶν διακόνων ἐστί τό ἀποδύειν καί ὑπολύειν τούς βαπτιζομένους, καί πρός δυσμάς ἱστᾷν, καί αὖθις πρός ἀνατολήν μετάγειν.
(≡14Ε_406≡> Διό καί ταῖς ἱεραῖς: Σημείωσαι, ὅτι οἱ διάκονοι τότε τάς θύρας εἶχον, νῦν δέ οἱ ὑποδιάκονοι·
§ 7. Δέδεικται τοίνυν: Ἀνακεφαλαίωσις.
Δηλαδή τῆς ἱεραρχικῆς: Ὅτι ὁ ἐπίσκοπος καί τά τῶν ὑφειμένων ποιεῖ, καί οἱ πρῶτοι τά τῶν δευτέρων καί τῶν μετ' αὐτούς ποιοῦσιν οὐκ ἀνάπαλιν δέ, οἱ δεύτεροι τά τῶν πρώτων.
Ἐγχειρεῖν ἀλαζονείαν: Ὅτι ἕκαστον χρή μή κατατολμᾷν τῶν μειζόνων.
Εἰκόνες αἱ ἱερατικαί: Τίνος τύποι αἱ ἱερατικαί τάξεις, τά παρά τοῦ Θεοῦ περί τούς ἀνθρώπους ἐνεργοῦσαι.
Ἐπειδή γάρ: Περί τῶν οὐρανίων τάξεων, πῶς ὑπό Θεοῦ ἱερουργοῦνται.
Β'. Ὁ μέν ἱεράρχης: Χειροτονία ἐπισκόπου, πρεσβυτέρου καί διακόνου.
Ἄμφω τώ πόδε: Νῦν ἑτέρως ἐπιτελεῖται.
Ἕνα τῶν ποδῶν: Ἄδηλον δέ ποῖον πόδα φησί.
Καθ' ἕκαστον: Σημείωσαι, ὅτι χρή πάντας τούς ἐν τῷ ἱερατείῳ τόν χειροτονούμενον ἀσπάζεσθαι.
Γ'. § 1. Ἀνάρρησις ἱερά. Ἀνάρρησις οἰονεί κήρυξις ἐξ ὀνόματος· σφραγίζων γάρ αὐτόν ὁ χειροτονῶν ἀρχιερεύς, ἐξ ὀνόματος φάσκει· 'Σφραγίζεται ὁ δεῖνα ἀπό πρεσβυτέρου εἰς ἐπίσκοπον ἐν ὀνόματι Πατρός καί Υἱοῦ καί ἁγίου Πνεύματος’· ὁμοίως καί ἐπί πρεσβυτέρου καί διακόνου.
Ὑπόπτωσις: Ὑπόπτωσις ἡ γονυκλισία, ἀνάρρησις δέ, ὅπερ νῦν καλοῦσιν ἐπικήρυξιν ἤ ἀνακήρυξιν.
Ἡ ἀνάρρησις: Ἡ ἐπί τῶν χειροτονιῶν ἀνακήρυξις, οἷον ἐπί τῆς τοῦ ἐπισκόπου· 'Ὑπέρ τοῦ ἁγίου πατρός ἐπισκόπου τοῦδε'. Ἐπί δέ πρεσβυτέρου· 'Ὑπέρ τοῦδε πρεσβυτέρου'. Ἐπί (≡14Ε_408≡> δέ διακόνου· 'Ὑπέρ τοῦ ἀδελφοῦ ἡμῶν τοῦδε διακόνου'. Τόδε ἀνάρρησίν φησιν ὅταν ἐν αὐτῷ τῷ χειροτονεῖν κηρύττῃ· 'Τόν χειροτονούμενον ἡ θεία χάρις προχειρίζεται τόνδε εἰς τόνδε'.
§ 2. Ἡ μέν οὖν: Θεωρία.
§ 4. Εἰς τήν ἀνδρικήν. Σημείωσαι τήν ἀνδρικήν ζωήν τοῦ Ἰησοῦ καί θεαρχικήν ἀναμαρτησίαν.
Ἀνάρρησιν: Τίς ἡ ἀνάρρησις.
§ 5. Οὐδέ ἀδελφόν: Ὡραῖον καί πάνυ ἀναγκαῖον καί ἀσφαλές, ὅτι οὐδέ ἀδελφόν χωρίς Θεοῦ ἐποίει τις.
Ἱεροτελεστής: Ὡς ἄνθρωπος, καί ἀρχιερεύς γένονεν ὁ Χριστός. Σημείωσαι τοῦτο κατά Ἀκεφάλων καί Νεστοριανῶν.
Διό καί αὐτός. Σημείωσαι πότε ἐχειροτονήθησαν ἱερεῖς οἱ μαθηταί, καί ὅτι Ἰησοῦς, καίτοι Θεός ὤν, αὐτός οὐκ ἐχειροτόνησεν, ἀλλ' ἐπηγγείλατο πέμπειν ἀπό τοῦ Πατρός τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ὅτε ὡς πύριναι γλῶσσαι ἐφάνησαν αὐτοῖς.
Τελετάρχην: Τόν Κύριον κατά τήν θεότητα καλεῖ.
Ὁ τῶν μαθητῶν: Ὁ ἅγιος Πέτρος δηλονότι μετά τῶν λοιπῶν, ὅτε τόν Ματθίαν προὐχειρίσατο εἰς ἀπόστολον.
Περί δέ τοῦ Θεοῦ. Σημείωσαι τί φησι περί τοῦ κλήρου τοῦ πεσόντος ἐπί Ματθίαν, καί τί νοεῖ τοῦτον.
Δοκεῖ γάρ μοι τά λόγια: Τό ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν ἀποστόλων λόγιον περί τούτων ἐν μέν ἐνίοις βιβλίοις εὗρον οὕτως ἔχον· «καί ἔδωκαν κλήρους αὐτοῖς», ἐν δέ τισι, «καί ἔδωκαν κλήρους αὐτῶν». Τό μέν οὖν αὐτοῖς συναγωνίζεται τῷ νῦν εἰρημένῳ ὑπό τοῦ θείου Διονυσίου, ὡς τοῦ κλήρου σύμβολόν τι δηλοῦντος, ἐξ ἀποκαλύψεως ἴσως ἤ ἐνεργήματος τοῦ ἁγίου Πνεύματος, πίπτοντος ἐπί τόν κληρούμενον· ὅθεν καί περί τοῦ Ἰσκαριώτου φησίν ὁ μέγιστος Πέτρος, ὅτι, «ἔλαχε σύν ἡμῖν τόν (≡14Ε_410≡> κλῆρον τῆς διακονίας ταύτης», καίτοι συνήθης ἡμῖν κλῆρος οὐκ ἦν ἐπί τῶν ἀποστόλων γεγονώς ὑπέρ Κυρίου τοῦ ἐκλεξαμένου αὐτούς.
§ 7. Ὁ δέ ἱεράρχης: Περί τοῦ ἐπισκόπου, διά τί ἐπιτίθεται μόνῳ αὐτῷ τά ἅγια Εὐαγγέλια.
Θεουργίας, θεοφανείας: Προσυπακουστέον τό 'ὑπάρχοντα'· κατά παράλειψιν γάρ τοῦ ρήματος πολλάκις ἡ σύνταξις. Σημείωσαι δέ πόσων μεταλαμβάνει ὁ ἐπισκοπος θείων πλεονεκτημάτων.
Ἱερολογιῶν: Τουτέστιν ἑρμηνειῶν.
Τοῖς δέ ἱερεῦσι: Περί πρεσβυτέρων.
Ἡ μέν οὖν κλίσις: Τί ἡ κλίσις δηλοῖ.
§ 8. Αἱ τρεῖς τῶν ἱεροτελεστῶν: Τουτέστιν ἱεραρχῶν, ἱερέων, καί λειτουργῶν.
Ταῖς τρισί τῶν τελουμένων: Τουτέστι τῶν καθαιρομένων, τῶν φωτιζομένων, καί τῶν θεωρητικῶς τελουμένων.
Ἡ λειτουργική τάξις: Περί διακόνου ἕνα πόδα κλίνοντος.
Οἱ δέ ἱερεῖς: Τί τό τούς δύο πόδας κλίνειν τούς πρεσβυτέρους.
Ἄμφω τώ πόδε: Τί τό τούς δύο πόδας κλίνειν τον ἱεράρχην, καί διά τί αἱ Γραφαί ἐπιτίθενται τῇ κεφαλῇ αὐτοῦ.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ S'

Α'. Τριάδα τῶν τελουμένων: Ὅτι τρεῖς αἱ τελούμεναι τάξεις.
§ 1. Λέγομεν τοίνυν: Τίνες οἱ καθαιρόμενοι, καί πῶς.
Ἀποδιαστελλόμενοι πληθύες: Τουτέστιν οἱ κατηχούμενοι, οἱ ἐν μετανοίᾳ, καί ἐνοχλούμενοι. Διαφοράν δέ εἰσηγεῖται τῶν ἐν μετανοίᾳ ἐν τοῖς ἑξῆς.
-Τῆς δέ, ὡς: Τῶν ἐν μετανοίᾳ μετά τό βάπτισμα ἁμαρτανόντων.
(≡14Ε_412≡> -Τῆς δέ, ὡς ἔτι: Τῶν χειμαζομένων καί ἐνεργουμένων.
-Τῆς δέ, ὡς ἔτι πρός: Τῶν ἀπό αἱρέσεων ἤ ἀσελγειῶν.
-Τῆς δέ, ὡς μεταχθείσης: Τῶν μή τελείως ἐξ ἀσελγείας ἐπιστρεψάντων εἰς ἁγιασμόν ἤ τῶν κατηχουμένων.
§ 2. Μέση δέ τάξις: Ὁ πιστός λαός.
Ἡ καθαρθεῖσα πάσης: Τήν πᾶσαν κάθαρσιν τοῦ λαοῦ.
Αἱ καθαιρόμεναι τάξεις διαιροῦνται.
Εἰς τούς ἐκβαλλομένους τῶν ἱερῶν,
Εἰς τόν πιστόν λαόν,
Εἰς μοναχούς, ἤτοι θεραπευτάς.
Τήν τοῦ ἱεροῦ λαοῦ: Σημείωσαι ὅτι μέσην τάξιν τόν ἱερόν λαόν ἀποκαλεῖ, ἤγουν τούς ἐν λαϊκῷ τάγματι τό ὁλόκληρον, ἤτοι τό ἀνεπιτίμητον ἔχοντας· τούς δέ μοναχούς, ἤτοι τούς θεραπευτάς, τήν πασῶν ὑψηλοτέραν.
§ 3. Ἡ τῶν μοναχῶν: Μέτρα μοναχικῆς καταστάσεως.
Οἱ μέν, θεραπευτάς: Διά τί οἱ μοναχοί θεραπευταί ἐκλήθησαν.
Καί ἑνιαίας: Τί μονάς ἀμέριστος καί ἑνιαία ζωή.
Τῶν διαιρετῶν ἱεραῖς: Διαιρετά φησι τά βιωτικά.
Θεοειδῆ μονάδα: Πῶς τελειοῦται ὁ μονάζων, καί διά τί ἰδικήν τελείωσιν καί ἐπίκλησιν καί κατάστασιν ἔχει ὁ μοναχός.
Β'. Ὁ μέν ἱερεύς: Σημείωσαι ὅτι, ὁ μέν ἱερεύς φησι, καί οὐχ ὁ ἱεράρχης, καί ὅτι κατά τοῦτον τοῦ Πατρός τόν λόγον, οὐ δεῖ σχῆμα μοναχοῦ ἐπίσκοπον διδόναι, ἀλλά μόνον πρεσβύτερον.
Ταῖς διαιρεταῖς: Ταῖς βιωτικαῖς καί πολυσχιδέσιν, οἷον ἐμπορίαις φημί καί τοῖς ἄλλοις συναλλάγμασι. 'Φαντασίας' δέ, τουτέστι ταῖς κατά διάνοιαν ἐπιθυμίαις καί τῶν παθῶν ἀνατυπώσεσιν.
Ἀποκείρει: Πῶς κείρεται ὁ μοναχός.
Τήν τρισσήν: Σημείωσαι δέ τήν τρισσήν ὑπόστασιν.
(≡14Ε_414≡> Γ'. § 1. α'. Μοναχικήν τάξιν: Διά τι λέγεται μοναχός καί τίς ἡ μοναχική κατάστασις καί ἐπιτήδευσις,.
§ 2. Ἀποταγή: Τίς ἡ ἀποταγή.
β'. Διό καί πολλά: Σημείωσαι κατά Λαμπετιανῶν, ἤτοι Μεσσαλιανῶν ἤ Ἀδελφιανῶν, ταὐτόν δέ εἰπεῖν Μαρκιανιστῶν, οἵτινες τριετίαν μόνον ἄκρως ἀσκήσαντες, μετά ταῦτα ἐπί τοσοῦτον ἀδιαφοροῦσι τόν λοιπόν τῆς ἑαυτῶν ζωῆς χρόνον, ὡς πᾶσαν ἀτοπίαν πράττειν ἀδεῶς· μοιχείαις γάρ καί ἀσελγείαις, γαστριμαργίαις καί ἀλληλογαμίαις, καί ἁπαξαπλῶς ἐν πάσαις ἀσωτίαις ἐγκαλινδούμενοι, τά τοιαῦτα πράττειν ἀπαθῶς τερατεύονται· καί ἀναισθήτως νοσοῦντες τήν ἐμπάθειαν καί ἀναλγήτως ὑφ' ἑαυτῶν πάσχοντες καί τῶν ἐν αὐτοῖς οἰκούντων δαιμόνων, ὥσπερ οἱ φρενίτιδι κατεχόμενοι νόσῳ, ἀγάλλονται μᾶλλον καί οὐκ ἀνιῶνται.
γ'. Ἀπείρηται: Σημείωσαι ὅτι πολλά κωλύεται ὁ μοναχός ποιεῖν, ὧν οἱ λαϊκοί τήν ἐπιτροπήν καί ἐξουσίαν ἔχουσιν· οἷον ὁ γάμος, καί τό στρατείαις ἤ ἐμπορίαις ὁμιλεῖν, καί ἑτέροις, ἐν οἷς ὁ λαϊκός οὐ κατακρίνεται.
§ 3. Τριχῶν ἀπόκαρσις: Τίς ἡ ἀπόκαρσις.
§ 4. Ἡ δέ τῆς προτέρας: Τί τό μεταλλάσσειν τήν ἐσθῆτα αὐτοῦ.
§ 5. Καί πάντες: Τί ὁ ἀσπασμός.
Ἐπί τήν θεαρχικήν: Τί τό εὐθύς κοινωνεῖν.
Ἐπί τήν μετάληψιν: Διά τί οἱ χειροτονούμενοι εὐθέως κοινωνοῦσι.
Μεταδίδοται πρός: Πάντες γάρ ὁμοίως μετά τήν χειροτονίαν τῶν θείων ἀξιοῦνται μυστηρίων, ὅπερ ἐμφαίνει τήν πρός Θεόν οἰκειότητά τε καί ἕνωσιν.
Τελεταί, κάθαρσις: Τί αἱ τελεταί δηλοῦσι.
(≡14Ε_416≡> Τάξις: Ἰδού καί ἐνταῦθα σαφέστερον ἐδίδαξεν ὁ Πατήρ, τίνες αἱ ὑπερβεβηκυῖαι τάξεις, ὧν ἀνωτέρω ἐμνήσθη.
§ 6. Ἀλλ' ἐρεῖς ὅτι: Καί ὅτι οὐκ ἔστιν ἐν οὐρανῷ καθαιρόμενος, καί περί ἀγγέλων.
Ἔστι τις οὐρανία: Σημείωσαι ὅτι οὐδεμία λώβη τυγχάνει ἔν τινι τῶν οὐρανίων δυνάμεων, ὅ δοξάζει Ὠριγένης καί οἱ τά τούτου φρονοῦντες, φάσκοντες, ὅτι κατά τήν ἀναλογίαν τῆς παρατροπῆς ἕκαστον τῶν οὐρανίων ταγμάτων τήν τοιάνδε καί ὀνομασίαν καί τάξιν ἐκληρώσατο, καί σώμασιν ἐνεδέθησαν λεπτοτέροις, εἰς παιδείαν τῆς ἑαυτῶν ἐπί τό χεῖρον παρατροπῆς· ἀλλά πάναγνοί εἰσι δηλονότι καί ἀσώματοι νόες, ὡς ἐξ ἀρχῆς ἐκτίσθησαν· ὅτι δέ ἀσώματοί εἰσιν αἱ οὐράνιαι δυνάμεις, διαφόρως ἔγνως ἐν τοῖς ἔμπροσθεν, Ἄλλως. Ἀλλ' οὐδείς αὐτῶν τῶν οὐρανίων νοῶν μετά τήν τῶν δαιμόνων ἀπόπτωσιν ἐάλω ποτέ· τοῦτο γάρ οὐδέ παρά τῆς θείας Γραφῆς ἔγνωμεν, οὐδέ τις τῶν θεοσόφων εἴρηκε Πατέρων. Οὗτος δέ ὁ ἅγιος κατά συγχώρησιν αὐτό φησιν, ὡς ἄν εἴποι τις, ὅτι πάναγνοι μέν εἰσι καί ἀλώβητοι καί οὐ δέονται καθάρσεως· πλήν, εἰ καί δοίημεν ἔν τινι λώβῃ γενέσθαι αὐτῶν τινα, πάντως εἰς τάς ἐναντίας ἐχώρει δυνάμεις, ὥστε τάς λοιπάς τό ἀλώβητον ὡσαύτως ἔχειν, καί ὁμοίως μή δεῖσθαι καθάρσεως. Καί ὅτι τοῦτό ἐστι, σαφῶς ἔδειξεν· εἰπών γάρ πρός τήν ἀντίθεσιν τήν ἰδίαν γνώμην καί ἀληθῆ, ἐπήγαγε τό, Εἰ γάρ τις, ἀντί τοῦ, εἰ δέ καί τις δοίη τινά παρατραπῆναι, τοῦ χοροῦ τούτων ἐξέπεσεν, ὅπερ ἐγώ οὐ λέγω, φησίν, ἀλλά τοὐναντίον, ὅτι πάναγνοι διαμένουσιν εἰσαεί, ἐπεί ἐκπέσομι τοῦ καθεστῶτος. Μή οὖν τις τῶν Ὠριγένους μυστῶν οἰέσθω τό παρόν ρητόν συνηγορεῖν τῇ κακοπίστῳ αὐτοῦ δόξῃ, φάσκων, ὅτι ἀεί πτῶσις καί ἀνάκλισις καί μετάπτωσις τῶν οὐρανίων γίνεται νοῶν, ὥς φησιν Ὠριγένης μέν ἐν τῷ Περί ἀρχῶν (≡14Ε_418≡> πρώτῳ λόγῳ, οὕτως· 'Ὁ τοίνυν λόγος, οἶμαι, δείκνυσι πᾶς, πᾶν ὅ,τι ποτέ λογικόν, ἀπό παντός οὐτινοσοῦν λογικοῦ δύνασθαι γενέσθαι'· καί μετά βραχέα ἐπάγει λέγων· 'Μετά τό ἐπί πᾶσι τέλος, πάλιν ἀπόρρευσις καί κατάπτωσις. γίνεται'. Εὐάγριος δέ ἐν τῷ ἑβδομηκοστῷ ὀγδόῳ τῆς δευτέρας ἑκατοντάδος κεφαλαίῳ οὕτω φησίν· 'Ἕκαστον τάγμα τῶν οὐρανίων δυνάμεων, ἤ ὅλον ἐκ τῶν κάτω, ἤ ὅλον ἐκ τῶν ἄνω, ἤ ἐκ τῶν ἄνω καί ἐκ τῶν κάτω συνέστηκε'. Καί ἐν τῷ ιθ' τῆς ε' ἑκατοντάδος λέγει οὕτως· 'Ἐξ ἀγγελικῆς καταστάσεως καί ἀρχαγγελικῆς, ψυχική κατάστασις γίνεται· ἐκ δέ τῆς ψυχικῆς, δαιμονιώδης καί ἀνθρωπίνη· ἐκ δέ τῆς ἀνθρωπίνης, ἄγγελοι πάλιν καί δαίμονες γίνονται'.
Ταῖς ὑφειμέναις: Ποία ἐστίν ἡ τῶν οὐρανίων κάθαρσις καί διακόσμησις. Ἄλλως. Ὅτι κάθαρσις τῶν οὐρανίων δυνάμεών ἐστιν ἡ ἐπί τελεωτέραν γνῶσιν ἔλλαμψις· καί σημείωσαι ὅτι προκόπτουσιν ἐπί γνῶσιν, καί ὅτι δαίμονες οὐ λέγουσι καθαίρεσθαι, διά τούς φάσκοντας καί αὐτούς ἐν τῇ παρ' αὐτῶν μυθευομένῃ ἀποκαταστάσει, σώζεσθαι μετά τῶν ἁγίων.
Οὕτω καί φωτιζόμεναι: Σημείωσαι τά περί τῶν ἀγγέλων, πῶς φωτίζονται καί τελειοῦνται.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ'

Α'. § 1. Οὕτω καί πρός: Ὅτι οὐκ ἐν τοῖς αὐτοῖς τόποις ἀπάγονται οἱ τελευτῶντες πάντες, καί περί ἀναστάσεως.
Ὁλικῆς ἀναστάσεως: Τῆς μετά τοῦ σώματος δηλονότι.
Αἱ μέν γάρ: Περί δικαίων λέγει.
Τά δέ καθαρά τῶν: Περί ἀναστάσεως σωμάτων.
(≡14Ε_420≡>
Τῶν δοξαζόντων ἀνάστασιν καί κρίσιν,
οἱ μέν μετά τῶν αὐτῶν σωμάτων ἐγείρεσθαι τήν ψυχήν φασιν, ὡς οἱ Χριστιανοί· οἱ δέ δίχα σώματος· οἱ δέ μετ' ἄλλων σωμάτων των ξένων, καί βίον ἔχειν, οἷον νῦν.
Τῶν κεκοιμημένων,
οἱ μέν εἰσι ἱεροί· οἱ δέ ἀνίεροι.
Ἑνωθέντα γάρ: Ὅτι ἑνοῦνται ταῖς ψυχαῖς τά σώματα.
[Σημείωσαι δέ καί τήν ὁλικήν ἀνάστασιν].
§ 2. Τῶν δέ ἀνιέρων: Περί θανάτου ἁμαρτωλῶν, καί τί νομίζουσι μετά θάνατον γίνεσθαι οἱ Ἕλληνες, ὧν τάς δόξας ἐκτίθεται. Τούτων γάρ οἱ μέν ἀλογιστότεροι οὔτε ἀθάνατον τήν ψυχήν ὁμολογοῦσιν, ὧν ἐστι καί Βίας, οὐχ ὁ Πριηνεύς, ἀλλ’ ἕτερός τις, ἀλλά θνητήν καί λύεσθαι αὐτήν, ὅν τρόπον καί τό σῶμα, καί εἰς τό μή εἶναι χωρεῖν· οἱ δέ δῆθεν αὐτῶν λογικώτεροι, καί περί ἀθανασίας ψυχῆς φιλοσοφήσαντες, ὡς Πλάτων καί οἱ τοιοῦτοι, μετά θάνατον τό μέν σῶμα οὐκ ἔτι συστήσεσθαί φασιν, ἀλλ’ εἰς αἰῶνας οὐχ ὑποστρέφειν ἔτι, πρός ἤν ἔσχε σύστασιν. Τοῦτο γάρ ἐστιν ὅ φησιν εἰσάπαξ, ἀντί τοῦ μηκέτι συστησόμενον, ἐπειδή ἀνάξιον εἶναί φασι τό ὑλικόν συνδιαιωνίζειν ψυχῇ, τήν δέ ψυχήν μόνον ἀθανάτως ὑπάρχειν. Ταῦτα καί αἱρετικοί λέγουσι διαφόρως, ὡς οἱ ἀπό Σίμωνος τοῦ μάγου, καί Μενάνδρου, καί Οὐαλεντίνου, καί Μαρκίωνος, καί Μάνεντος· καί νῦν δέ οἱ ἀπό τῶν Ὠριγένους προερχόμενοι μύθων, οὐ γάρ δογμάτων. Καί ὁρᾶτε τίσι θέλουσι συναριθμεῖσθαι, καί ποίας ἀτόπους δόξας τῇ ἀμωμήτῳ τῶν Χριστιανῶν πίστει προσάπτουσιν οἱ στυγητοί παρά Θεῷ καί ἀνθρώποις εὖ φρονοῦσιν ὑπάρχοντες.
Οἱ δέ τήν σωματικήν: Τουτέστι ψυχῶν μόνων γίνεσθαι ἀνάστασιν, σωμάτων χωρίς.
Ἀρθεῖσαν ἤδη: Ὅ λέγει ὁ Ἀπόστολος ἀρραβῶνα καί ἀπόδειξιν τῆς μετά σώματος καθολικῆς ἀναστάσεως τόν Κύριον (≡14Ε_422≡> ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν γεγενῆσθαι· καί ὅτι ἐν αὐτῷ νῦν κέκρυπται ἡ ζωή ἡμῶν, ἐν τῷ Θεῷ φανερωθησομένη ἐν τῇ παλιγγενεσίᾳ.
Ψυχαῖς συζυγίας: Αἱρετικοί τινες τότε γεγόνασιν, ὡς οἱ περί Σίμωνα τόν μάγον καί τούς σύν αὐτῷ, οἵ τινες αἰθέριον ἔφασκον, εἴ γε καί ἄρα ἔσεσθαι σῶμα ταῖς ψυχαῖς. Ἰστέον δέ ὅτι καί Ὠριγένης τό αὐτό φησιν ἕν τινι τῶν αὐτοῦ συγγραμμάτων· ἐν ἄλλοις δέ καί αὐτό παντελῶς ἀπαρνεῖται, πᾶσαν σωματικήν φύσιν εἰς ἀνυπαρξίαν χωρεῖν δογματίζων. Ἀνάγνωθι Μεθοδίου τοῦ ἁγίου μάρτυρος καί Ὀλυμπίου Ἀδριανουπόλεως ἐπισκόπου τῆς Λυκίας τά κατ' αὐτοῦ ὑπ' αὐτῶν περί ἀναστάσεως γραφέντα, καί Ἀντιπάτρου τοῦ Βόστρων ἐπισκόπου, καί μαθήσῃ τήν μυθώδη αὐτοῦ καί ἀλλόκοτον ληρωδίαν.
Καί μακαριωτάτην: Ταῦτά φησιν αἰνιττόμενος, οἶμαι, Παπίαν τόν Ἱεραπόλεως τῆς κατ' Ἀσίαν τότε γενόμενον ἐπίσκοπον, καί συνακμάσαντα τῷ θείῳ εὐαγγελιστῇ Ἰωάννῃ. Οὗτος γάρ ὁ Παπίας ἐν τῷ τετάρτῳ αὐτοῦ βιβλίῳ τῶν Κυριακῶν ἐξηγήσεων τάς διά βρωμάτων εἶπεν ἐν τῇ ἀναστάσει ἀπολαύσεις, εἰς ὅπερ δόγμα μετά ταῦτα ἐπίστευσεν Ἀπολλινάριος, καθώς ἐμφαίνεται ἐν τῷ συγγράμματι αὐτοῦ, ὅ καλοῦσί τινες χιλιονταετηρίδα. Πῶς οὖν Ἀπολλιναρίου τά τοῦ ἁγίου Διονυσίου συγγράμματα, κατά τούς τινων λήρους, τά ἀναιροῦντα Ἀπολλινάριον; Καί Εἰρηναῖος δέ ὁ Λουγδούνου ἐν τῷ Κατά αἱρέσεων πέμπτῳ λόγῳ, τό αὐτό φησι, καί παράγει μάρτυρα τῶν ὑπ' αὐτοῦ εἰρημένων τόν λεχθέντα Παπίαν.
Ὅταν ἐπί τό τέλος: Φρικτά καί λίαν φοβερά τά τῶν ἁμαρτωλῶν τέλη.
Ἑτέροις ὀφθαλμοῖς: Ἑτέρους ὀφθαλμούς φησι τούς τοῦ νοῦ, λοιπόν καθαρωτέρου ὄντος καί τά εἰς ἅδου σκοποῦντος καί στρεφομένου εἰς τήν προδοκίαν τῆς γεέννης, ἥν οὐ πρότερον πεπιστεύκει· διό καί δυσανασχετεῖ καί ὁδύρεται τόν θάνατον, ἐννοῶν (≡14Ε_424≡> μήποτε ἀληθεῖς ὦσιν αἱ κάτω τιμωρίαι· ὥστε καί οἱ ἁμαρτωλοί ἐν τῷ σώματι ἐγείρονται.
Β'. Συναγαγών: Περί ἱερατικῶν τελευτώντων.
Εἰ δέ τοῖς εὐαγέσι: Περί μοναχῶν, δικαίων καί λαϊκῶν.
Ἐν τοῖς θείοις: Σημείωσαι τι ἀναγινώσκεται καί τἰ ψάλλεται ἐπί τῶν κεκοιμημένων μοναχῶν καί λαϊκῶν· ὁμολόγους δέ καί ταὐτοδυνάμους ὠδάς λέγει ταῖς προαναγνωσθείσαις περί ἀναστάσεως ἀψευδέσιν ἐπαγγελίαις ἄδειν τούς λειτουργούς.
Γ'. § 1. Ἰησοῦ φωταγωγοῦντος: Ὅτι πρός τόν βίον καί οἱ τόποι τῶν κεκοιμημένων.
Ὑπέρ ταύτης τῆς θείας: Ὅτι δικαιοσύνης ἐστί τό πρός τόν βίον δοῦναι καί τόν τόπον.
Εὐχήν ἱεράν: Διά τί ἡ εὐχή.
§ 2. Αἱ δέ τῶν θεαρχικῶν: Διά τί ὠδαί καί ἀναγνώσματα. Σημείωσαι δέ ὁποία ἦν ἡ ἐπί τοῖς κεκοιμημένοις παλαιά ἀκολουθία καί τάξις.
Σκόπει δέ, ὅτι νῦν: Ὅτι ἐπί τοῖς τελευτῶσιν, οὔτε οἱ ἐνεργούμενοι, οὔτε οἱ ἐν μετανοίᾳ ἐξίασιν, ἀλλά μόνοι οἱ κατηχούμενοι, καί διά τί.
Οἱ κατηχούμενοι: Οὐδέν μέν μικρόν ἐν τοῖς καθ' ἡμᾶς μυστηρίοις, ἀλλά πάντα μεγάλα· αὐτά μέντοι, πρός ἄλληλα συγκρινόμενα, διαφοράν ἕξουσι πρός μεγαλειότητα. Τῶν γάρ δρωμένων ἐπί τοῖς τελευτῶσι μέγιστα καί ἀπαράβλητα τά τῶν θείων λουτρῶν καί φωτισμάτων καί μεταλήψεων μυστήρια· διό καί μικρά τά ἐπί τοῖς κεκοιμημένοις ὠνόμασε· πλήν οὐδέ τούτων ἄξιοι οἱ ἔτι κατηχούμενοι.
Βλαβήσονται γάρ: Ταῦτα ἀκολουθεῖ τοῖς ἐν τῇ πρός Κορινθίους πρώτῃ εἰρημένοις παρά τοῦ Ἀποστόλου περί τῶν ἀναξίως κοινωνούντων· ὧδε δέ καί περιφρονεῖν αὐτούς λέγει τῶν θείων μυστηρίων.
§ 4. Ἡ μέν οὖν εὐχή: Σημείωσαι τί εὔχεται.
(≡14Ε_426≡> Ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν: Τουτέστι τά ψιλά τῶν ἁμαρτημάτων.
§ 5. Ἀναλόγοις σημασιαις: Ἀναλόγοις σημασίαις ἔφη, τουτέστι ταῖς ἡμῖν γνωρίμοις τε καί συνήθεσι, καί οὐχ ὑπέρ τήν ἡμετέραν νόησιν, λέξεσί τε καί ὀνομασίαις σημαινόμενα.
Τῆς πραγματικῆς αὐτῶν. Τουτέστι καθ' ὅ δυνάμεθα νοεῖν καί ἐκ τῶν ἡμῖν γνωρίμων λέξεών τε καί ὀνομάτων τάς ἐκεῖ ἀπολαύσεις ὁ Θεός ὠνόμασεν, εἰπών, μή εἶναι ἐκεῖ λύπην ἤ νόσον ἤ πόνον ἤ στεναγμόν, ἀλλά φῶς εἶναι· πλήν οὐ τοῦτο τά ἐκεῖ ἀγαθά, ἀλλ’ ὡς ἀληθῶς ἄγνωστα τέως ἡμῖν καί ἀκατάληπτα, «ἅ γάρ ὀφθαλμός οὐκ εἶδε», καί τάς ἑξῆς, ἀλλ’ ἐξ ὦν οἴδαμεν, ὑποδείγματα δίδωσι μακαριότητος. Σημείωσαι δέ, πῶς λαμβάνει τό, «εἰς κόλπους Ἀβραάμ καί Ἰσαάκ καί Ἰακώβ».
§ 6. Ὅτου ἕνεκα: Ἀπορεῖ περί τῆς γινομένης εὐχῆς παρά τοῦ ἱεράρχου ἐπί τοῖς ἐν ἁμαρτίαις κεκοιμημένοις.
Τῶν δικαίων αἱ προσευχαί: Σημείωσαι ὅτι μόνους τούς ἀξίους τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ ὠφελοῦσιν αἱ τῶν δικαίων προσευχαί, εἴτε ζῶντας, εἰτε τελευτήσαντας, οὐ μήν ἁμαρτωλούς καί ἀξιοκατακρίτους καί ὦδε καί μετά θάνατον.
Ἤ τί πρός τοῦ Σαμουήλ: Οὔτε γάρ τόν Σαούλ κάκιστον ὄντα ὠφέλησεν ὁ Σαμουήλ εὐξάμενος, οὔτε τούς Ἑβραίους ἁμαρτωλούς ὄντας ὁ Μωϋσῆς· εἶπε γάρ ὁ Κύριος πρός αὐτόν· «μή προσεύχου περί τοῦ λαοῦ τούτου».
Ἡλίου τά οἰκεῖα: Ὅρα μή πού γε νομίσῃς, ὅτι τόν ἥλιόν φησι δωρεῖσθαι τά ἑαυτοῦ φῶτα (πῶς γάρ ἄν ἄψυχος δωρήσαιτο; προαιρέσεως γάρ ἡ δωρεά), ἀλλά κατά ἠθοποιίαν οἱονεί τινα τό προκείμενον λέγει. Ὥσπερ γάρ εἴ τις ὑπόθοιτο τόν ἥλιον λέγειν· Ἐγώ τοῖς ἐρρωμένοις ὀφθαλμοῖς δίδωμι φῶς. (≡14Ε_428≡> Εἶτα ἀσθενῶν τις τά ὄμματα εἴποι· Δός κἀμοί· ἔρρωμαι γάρ. Ἔπειτα δεξάμενος τήν ἀκτῖνα, καί ὅ ἑώρα ἀπολέσει. Τόν αὐτόν τρόπον καί ὁ ἁμαρτωλός, αἰτῶν δίκαιον εὔξασθαι ὑπέρ αὐτοῦ, πάσχει· ἀμβλυώττων γάρ ὁ ἁμαρτωλός καί δεχόμενος τῆς τοῦ δικαίου εὐχῆς τήν ἀκτῖνα, οὐ συγχωρεῖ αὐτήν τά κατά φύσιν ἐνεργεῖν καί φωτίζειν, ἀλλά σκότος ἑαυτῷ προξενεῖ, τῷ μήτε προσέχειν διά καθαροῦ βίου ταῖς τοῦ Θεοῦ δωρεαῖς, καί τῇ ἀποφοιτήσει μέντοι, ἤγουν ἀναχωρήσει τῶν φωτιζουσῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, καί οὐδέν ὑπό δικαίου εὐχῆς ὠφεληθήσεται. Ὅτι δέ τά περί τοῦ ἡλίου οὕτω νοεῖ, καί ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων κεφαλαίῳ δ' σημαίνει.
Ὠφέλιμοι: Πῶς καί πότε ὠφελεῖ δικαίου εὐχή ζῶντα μόνον· καί φησιν, ὅτε μετανοοῦντα κατά τόν Ἀπόστολον, «κλαίειν μετά κλαιόντων», ὅτε καί τό λόγιον ἐκεῖνο πληροῦται, «μέγα ἰσχύει εὐχή δικαίου ἐνεγρουμένη διά τῆς μετανοίας τοῦ δεομένου», τῆς εὐχῆς. δηλονότι. Ἐάν γάρ εἷς οἰκοδομῇ, τουτέστιν ὁ δίκαιος, καί εἷς, οἷον ὁ ἁμαρτάνων, καταστρέφῃ, ἀτέλεστον μένει τό ἔργον, ὡς ἔγνωμεν ἐπί τοῦ κατά τόν Σαούλ καί τόν Σαμουήλ ὑποδείγματος.
Ἕξιν ἱεράν ἔχων: Ἕξιν δέ ἱεράν ἐνταῦθα τήν τοῦ οἰκείου βίου πρός ἀρετήν διάθεσιν εἴρηκε. Συλλήπτορα δέ, ἀντί τοῦ βοηθόν.
Ὁμιλίαν: Οὐχ ἁπλῶς τοῦ πρός θείαν ἡμᾶς ὁμιλίαν χωρεῖν, καί δι' ἑαυτῶν αἰτεῖσθαι παρά Θεοῦ τά κρείττονα καί σωτήρια, ἀπείργει ὁ πατήρ, εἰδώς τόν Ἀπόστολον προστάσσοντα ἀδιαλείπτως προσεὑχεσθαι, ἀλλά τοῦ, οἰήσει τινά κρατούμενον (≡14Ε_430≡> ὑπερφρονεῖν τῶν ἁγίων, καί ἀντ' οὐδενός τίθεσθαι τάς τούτων εὐχάς.
Περί δέ τῆς: Ἔνθεν ἄρχεται λέγειν, ὡς ὠφελεῖ τόν νεκρόν ἡ εὐχή. Καί σημείωσαι ὅτι καί πρό αὐτοῦ ἐζητήθη τό ἄπορον τοῦτο.
§ 7. Παρορώσης. Ποίας ἡμῶν ἁμαρτίας ὁ Θεός παρορᾷ διά τῆς τοῦ ἱερέως προσευχῆς καί δεήσεως.
Αἰτεῖ δέ αὐτά: Τί αἰτεῖ ὁ ἱερεύς.
Τοῖς παροῦσι: Τουτέστι τοῖς δικαίοις καί εὐσεβέσι.
Κατά θείαν ζωήν: Τουτέστιν ὅσα νομίμως καί ἀκολούθως ὁ δίκαιος ἐπίσκοπος αἰτήσει, λήψεται, ἀλλ’ ἐπί δικαίων· εἴρηται γάρ τῷ ἁγίῳ Πέτρῳ· «ὅσα ἄν δήσῃς ἐπί τῆς γῆς», καί τά ἑξῆς· κατά μίμησιν δέ τοῦ ἁγίου Πέτρου εἰσίν οἱ ἐπίσκοποι, ὡς μετά μικρόν λέγει. Σημείωσαι δέ μέγεθος ἱεραρχίας καί ὕψος καί καθαρότητα.
Διό τοῖς ἀνιέροις: Σημείωσαι ὅτι ταῦτα τοῖς ἁμαρτωλοῖς οὐκ ἐπεύχεται.
Τελετάρχου: Τουτέστι τοῦ θείου Πνεύματος.
Αἰτεῖτε καί: Ἐκ τῆς Ἰακώβου Ἐπιστολῆς τό ρητόν, διδάσκον ἡμᾶς, ὡς οὐ δεῖ προσεύχεσθαι περί κακοῦ τινος προσώπου ἤ πράγματος.
Τάς ἀφοριστικάς ἔχουσι: Περί τῶν ἀκοινωνησιῶν καί ἀφορισμῶν τῶν παρά τοῦ ἱεράρχου· δυνάμεις γάρ φησι τάς ἐκ Θεοῦ δεδομένας αὐτοῖς γνωστικάς δοκιμασίας καί κρίσεις, δι' ὧν ἀφορίζουσι τούς ἁμαρτωλούς ἐκ τῶν δικαίων, ἤ τό ἔμπαλιν.
Ἀλόγοις ὁρμαῖς: Σημείωσαι ὅτι, ἐάν παρά τόν σκοπόν τοῦ Θεοῦ ἀφορίσῃ ὁ ἱεράρχης, οὐχ ἕπεται αὐτῷ τό θεῖον κρῖμα· κατά γάρ θείαν κρίσιν καί οὐ διά θέλημα ἴδιον ταῦτα ὀφείλει ἐπιφέρειν.
(≡14Ε_432≡> Τό Πνεῦμα. Σημείωσαι τί παρέσχε τοῖς ἀποστόλοις τό μετά τήν ἀνάστασιν αὐτοῖς δοθέν ἅγιον Πνεῦμα διά τοῦ ἐμφυσήματος τοῦ Κυρίου.
Ἐλλαμπομένῳ: Τῷ ἁγίῳ Πέτρῳ.
Ὅς ἐκείνου καί παντός: Πῶς χρή λαμβάνειν τό τοῦ Εὐαγγελίου ρητόν, «ὅ ἐάν δήσῃς» καί τά ἑξῆς.
Καί τοῦ ἱεράν: Ἱεράν θεολογίαν φησί τό, «Σύ εἶ ὁ Χριστός ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος», ὅ σημειωτέον κατά τε Βασιλειανῶν καί Νεστοριανῶν καί Παυλιανιστῶν καί τῶν ὁμοίων.
Ὅπως ἄν: Καθώς,
Ἱεραρχικῶς: Ἀσφαλέστατα ἐπί τούτων εἶπε τό ἱεραρχικῶς.
§ 8. Θεογενεσίαν, πρό τοῦ: Ὅτι ἐπί μέν τῶν βαπτιζομένων πρῶτόν ἐστι τό ἅγιον ἕλαιον, ἐπί δέ τῶν κεκοιμημένων τελευταῖον.
Καί τότε μέν: Διά τί ἡ τοῦ ἐλαίου χρίσις ἐπί τῶν βαπτιζομένων, καί διά τί ἐπί τῶν κεκοιμημένων.
§ 9. Μετά τοῦ σφετέρου: Ὅτι ἑκάστης ψυχῆς ἴδιον σῶμα ὑπάρχει, μεθ' οὗ καί τάς ἀνταποδόσεις κομίζεται· διό καί ἑκάτερα μετέχει τῶν ἁγιασμάτων· κατά κοινοῦ δέ τό ἀμφοῖν δωρεῖται.
Θεαρχικάς κοινωνίας: Θεία θεσμοθεσία δηλονότι.
Τόν ὅλον ἄνθρωπον: Σημείωσαι ὅτι ὅλον ἄνθρωπον καλεῖ τόν ἐκ τῆς νοερᾶς ψυχῆς καί σώματος, ὡς δηλοῖ τό ἐν καθαρᾷ θεωρίᾳ καί ἐπιστήμῃ· καί ὅτι ὁλικήν φησι σωτηρίαν τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος· διά τοῦτο δέ ταῦτα δεῖ σημειώσασθαι, ἵνα, ὅταν εἴπῃ ἐν ἑτέροις λόγοις, 'ὁλικῶς οὐσιωθῆναι τόν ὑπερούσιον Ἰησοῦν καθ' ἡμᾶς', νοήσῃς ἐκ ψυχῆς νοερᾶς καί σώματος τήν ἐνανθρώπησιν.
§ 10. Τελεστικάς ἐπικλήσεις. Τελεστικάς ἐπικλήσεις φησί τάς ἐπί τῆς χειροτονίας εὐχάς. Σημείωσαι δέ διά τί ταύτας, ἤτοι τάς ἁγίας ἐπικλήσεις καί τάς ἐνεργείας ἐσιώπησεν.
(≡14Ε_434≡> § 11. Παῖδας οὔπω: Σημείωσαι τί φησιν ὁ Πατήρ περί τοῦ τά βρέφη βαπτίζεσθαι. Ταῦτα δέ ὥς ἐρωτήσαντι τῷ ἁγίῳ Τιμοθέῳ ἔγραψεν, ὡς εἶναι δῆλον, ὅτι καί τά πρότερα καί τούς ἄλλους λόγους πρός ἐρωτῶντας ἔγραφε.
Τάς ἱεράς παραδόσεις: Ὅτι καί τότε ἦσαν οἱ σκώπτοντες τά μυστικά ἡμῶν, ὡς καί τά περί τῶν βαπτιζομένων παίδων, ὧν μή δυναμένων λαλῆσαι, οἱ προσφέροντες αὐτούς ἀποτάσσονται ὑπέρ αὐτῶν, καί συντάσσονται τά σύμβολα· περί τοῦ σκώμματος ἀπολογεῖται, προστιθείς, ὅτι οὐ πάντα πᾶσι γνωστά. Σημείωσαι δέ ὡς καί οἱ ἄγγελοι πολλά ἀγνοοῦσιν.
Ἐπιστητάς: Ἐπιστητάς, ἤτοι γινωσκομένας.
Φασί γάρ ὅπερ: Σημείωσαι πῶς παρέλαβεν ἐκ τῶν πρό αὐτοῦ περί τῶν παίδων.
Καθηγεμόσιν: Καθηγεμόνας τούς ἀποστόλους φησίν.
Ἀγαθῷ τά θεῖα: Σημείωσαι τίνι παραδίδοται ὁ παῖς ὑπό τῶν γονέων, ὅταν βαπτισθῇ, ὅτι ἀναδόχῳ μεμυημένῳ τά θεῖα πρός ἀναγωγήν ἱεράν.
Καθηγεμόνα: Σημείωσαι ὅτι καί τόν ἀνάδοχον καθηγεμόνα καλεῖ.
Γιγνομένην: Τήν ζωήν δηλονότι.